Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

DIKTER OM EGEN FORFAR

En modig mann gjør opprør mot overmakten. 350 år senere setter en av hans etterkommere seg ned og fester historien til papir. 

«Selvbiografiske» romaner er i skuddet. Øystein Orten har valgt sin egen vri: Han skriver om sin forfar, bondeopprøreren Rasmus Engelbrektsson Bust (1588-1666).

Og for en roman! Her står lyrikeren Orten står side om side med epikeren Orten.

Vi skal tilbake til 1500-1600-tallet. Korrupte og uærlige skatteinnkrevere herjer med fattig og rik langs vestlandskysten. Rasmus Engelbrektsson Bust får nok. Han maner til kamp.

Sting for sting syr Orten en søm av ord, en vev av hendelser. Et levende portrett av en tid, et landskap og ikke minst menneskene som levde før oss.

Dag Solstad mener at «1500-talls mennesker er fjerne og merkverdige for oss. Det forbyr seg selv å dikte om dem». Øystein Orten er nok ikke enig.

Jeg lar meg begeistre og imponere av Ortens penn og fortellergrep. Han er en kresen stilist. Selv om Rasmus levde et dramatisk liv, er ikke boken handlingsdrevet og «spennende» på klassisk vis. Denne romanen lever i språket.

Dramaturgien er kompleks. Handlingen har mange tidsplan, vinkler og akser.

Boken er ført i pennen av Rasmus' fostersønn Aslak. Han forteller historien om Rasmus til opprørerens barnebarn Ragnhild. Jevnlig henvender teksten seg direkte til Ragnhild: «Legg fellen over barnet ditt slik at det ikkje frys, så kan eg fortelje litt før du reiser».

På siste side fører Øystein Orten sin egen slektslinje fra «han som diktar dette» og helt tilbake til Rasmus Engelbrektsson Bust.

Selv om romanen er diktning om en tenkt virkelighet - basert på virkelige hendelser - gir det leseopplevelsen enda en dimensjon.

TOM EGELAND

29.12.2013

JULETRE FRÅ PEPARKAKESKOGEN

Det er ikkje få gongar

vi har måtta baske oss oppetter Gjerdsråsa 

i råkulde og djupsnø

for å hente juletre.

Men trass i halvmørke og sipande regn  

tok det oss ikkje mange minutta

før vi var oppe i Peparkakeskogen

i dag.

Treet var kortvakse,

tett, tungt og meir enn halvgamalt,

omlag som han som saga det ned.

Tradisjonen tru

vart julehogsten feira med mandarinar, 

sjølvbaka julebakst

og kakao med einesmak.

Så no er det berre å gle seg

til juledagar

og lysare tider.

Mange bygder 

kan nok sjå fram til lange kveldar 

og flotte solnedgangar.

Men dei vakraste morgonane -

dei har vi her.

GOD JUL TIL DYKK ALLE!

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

Satans tjenere

Opprør: Øystein Orten vekker 1600-tallets kyst-Norge til live

«Kven er dei som styrer. Er dei reiskaper for Gud. Er dei hjelparane hans. Og dei som mæler og kjempar imot. Er dei Satans tenarar». 

Slik funderer fortelleren i Øystein Ortens «Rasmus Rebellen», en historisk roman fra 1600-tallet om Sunnmøre-bonden og opprøreren Rasmus Engelbrektsson Bust. 

Nærmest som i en islandsk heltesaga, tar historien til med Rasmus’ foreldre, før vi følger Rasmus gjennom barndom, til han bryter opp og farer til sjøs, og til slutt vender hjem. Boka gir et levende bilde av kyst-Norge på 1600-tallet. Her blir vi vitne til tidens kår – sult, nød, krig og heksebrenning. Men her er også fine skildringer av det daglige liv og arbeid – gårdsdrift og losing.

Det hele er fortalt i tråd med en muntlig fortellertradisjon som vektlegger handlingene og ikke motivene. Selv om fortelleren tidvis kommer med besvergelser i forhold til alle lidelsene menneskene må gjennom, gjenfortelles dramatiske hendelser stort sett på en nøktern, nærmest traust måte, noe som gjenspeiler den stoiske livsholdningen forfedrene våre var tvunget til å leve med. Når Rasmus’ første kone dør, er det hele beskrevet i én setning: «Så opnar ho munnen som om ho skal til å seie noko, men det kjem ingenting, berre eit langt sukk og ein djup, hås, surklande pust.» De rundt henne sørger og spekulerer på meningen, men som ellers i boka, kommer vi ikke langt inn på dem, før historien fortsetter.

Gradvis blir vi mer fortrolige med den historiske konteksten. Danskenes og kong Kristian IVs voksende interesse for sitt lydrike må kunne sies å ha vært en blandet fornøyelse for nordmennene. For bøndene kom 1600-tallet med økte skatter, for å dekke voksende krigsutgifter og større administrasjon. Her er det Rasmus Engelbrektsson nå trer fram, som en lokal opprører i opposisjon mot urettferdige skatter og korrupte futer.

Det er fostersønnen Aslak som forteller historien, til Ragnhild, Rasmus’ barnebarn, med stadige direkte henvendelser. «Ragnhild, du mi vesle jente (…)» At fortellingen i store partier er lagt i munnen på en mer samtidig forteller, fungerer for så vidt, all den tid det hjelper til å rykke meg nærmere historien, men den spesifikke fortellersituasjonen virker forstyrrende og overflødig. Hvorfor må jeg være i Ragnhilds sted for å lytte til dette?

Mer enn noe ser Aslaks historie ut til å bli drevet videre av trofasthet overfor sin fosterfar og overherre. Med dette respektfulle blikket, blir Rasmus tidvis uklar. Hva er det som driver ham? Innimellom savner jeg blikk som kan utkrystallisere konfliktlinjene. Hvordan ses opprøreren av sine følgesvenner? De som vet at de styrende ikke er Guds tjenere. I motsetning til øvrigheten, som må se Rasmus som en bråkmaker, eller med Aslaks ord, en Satans tjener.

Det er derfor velkomment når hovedgrepet etter hvert brytes, med kapitler som består av brev og sanger. Gjennom hele boka får vi også noen innskutte scener med Rasmus som eldre, på desperat flukt fra svenske soldater. Disse fører oss fram mot et av de mest dramatiske kapitlene i den norske historien, da den svenske militærstaten la under seg Trondhjems len og splittet resten av Norge i to geografisk adskilte deler.

Her skulle man tro at historien dvelte ved hvilket forhandlingsrom krigen ville åpne for den av de danske myndighetene forhatte rebellen. Men som ellers i denne boka får vi lite av intriger og strategi. Til det legger forfatteren seg for langt opp mot sagaen, med sin rastløse framdrift. «Rasmus Rebellen» peker mot flere interessante konflikter enn den går inn i. Mest av alt hensetter den leseren i en stemning av en hardere tid, svært ulik vår materialistisk konforme. 

Bjarne Robberstad

7.12.2013

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

BONDEFØRARPORTRETT

Målmedvite forsøk på å foreina historiske fakta og diktarisk innleving.

Den som ønskte å tala prinsipielt om sjangeren «historisk roman», viste tidlegare gjerne til Aristoteles. Han insisterte på at historiefaget handlar om det som faktisk har vore, mens diktinga om fortida speglar ei personleg farga tolking. Ved å mobilisera fantasi og innlevingsevne gjer diktaren historia nær og levande.

Ei realistisk-psykologisk form har særteikna den historiske romanen, enten han er skriven av Sigrid Undset, Olav Duun eller Johan Falkberget, Anne Karin Elstad eller Roy Jacobsen. Då Georg Johannesen i si tid hevda at «historiske romanar» djupast sett handlar om samtida til forfattaren, og når Dag Solstad i årets sakprosaaktige murstein om eiga slekt søker å formidla sitt kjeldemateriale utan å leva seg inn i det, stiller dei seg begge kritisk til korleis diktarar tradisjonelt har handsama historiske fakta i sine verk.

Slike motførestellingar kan ikkje sporast i «Rasmus Rebellen» av sunnmøringen Øystein Orten. Han er fødd i 1962 og debuterte i 1995, har utfalda seg i ulike litterære sjangrar og gir i år ut ein historisk roman om fiskarbonden og opprøraren Rasmus Engelbrektsson Bust (1588- 1666) - ein av forfedrane til forfattaren sjølv.

Vurdert som slektsbasert roman fungerer denne tilbakeskodande soga, ført i pennen av husmannen Aslak, fosterson til den portretterte bondeføraren frå Sunnmøre, betre enn årets bragenominerte forskarrapport frå Dag Solstad, ein forfattar som i alle år har nekta for at han skriv om seg og sine, men som i år altså tar for seg eigen familie på morssida frå 1591 til 1896 på eit så pedantisk, detaljopphengt vis at teksten tidvis blir keisam og utmattande.

Betre lukkast Øystein Orten når han gjennom dramatiske scener og poetisk skildrande sekvensar gir eit livfullt bilete av personar og landskap og syner korleis representantar for den danske kongemakta undertrykkjer fattigfolk i det koloniserte Noreg. Her går historisk kunnskap, fantasikraft og politisk-sosialt engasjement ofte saman på elegant, perspektivskapande vis.

Steinar Sivertsen

3.12.2013

Boknatt

Gildt

var det 

å vere saman 

med så kjekke og dyktige

forfattarar som Ragnar Hovland og Agnes Ravatn

 under BOKNATTA i Aasen-tunet

onsdag 20. november.

Når 

vi i tillegg fekk oppleve

den virtuose folkemusikaren

Jorun Marie Kvernberg

og fylgje med på litteraturprofessor

Geir Hjorthol 

sine godt budde og innsiktsfulle intervju

av hovudpersonane,

trur eg dette vart

ein interessant happening

for dei omlag 90 som møtte fram

på nynorskens heimetufter

ein haustakveld

i november.

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

Velskrive og godt fortalt om rebellen

Forfattaren Øystein Orten frå Hareid har arbeidd seg opp eit breitt repertoar. Dikt, noveller, romanar, dokumentarar. Den ferske 
Rasmus Rebellen er ein ekte historisk roman, og lat meg tilstå 
to forhold: 

Eg er begeistra for forfattaren Øystein Orten, og eg meiner 
Rasmus Rebellen er ei bok til å bli klok av. Dessutan er det ei 
god historie, skriven av ein forfattar som både taklar det 
nynorske språket framifrå, og som har sikra seg historisk kunnskap 
til å vere truverdig, spenstig og innsiktsfull om noko som har hendt 
for nærare 400 år sidan.

Forfattaren Dag Solstad har uttalt at kvart menneske bør ha eit 
perspektiv på 500 år, 250 år bakover, 250 år fram. Eg trur han 
kunne ha teke kraftigare i bakover. Og så er han skeptisk til historiske romanar der forfattaren smyg seg inn i hjartet til hovudpersonen. 
Solstad, som sjølv er aktuell med ein historisk roman denne hausten, basunerer dette til Dagbladet Magasinet nyleg: 
«Jeg skriver fakta og fyller ikke ut med det jeg ikke vet. 
I de historiske romanene jeg har lest, det er ikke mange, 
virker det som om forfatterne ikke ser at det er et problem å 
dikte, og det gjør det vanskeleg for meg å lese disse bøkene.»

Eg forstår på ein måte Solstad. Han er dessutan ein av favorittane 
mine i den norske litteraturen. Men denne gongen kunne eg vel 
ikkje vere meir usamd. Øystein Orten diktar. Rett nok fortel han 
historia gjennom Rasmus sin adoptivson, Aslak, og lite av den 
forteljinga er frå innsida av hovudet til hovudpersonen. Men når 
du diktar innsiktsfullt, då fungerer det både som forteljing og 
historieundervisning.

Orten seier sjølv at berre fire-fem prosent av romanen er bygt 
på historiske fakta. Då meiner han livet til Rasmus Rebellen og 
dei konkrete hendingane han er involvert i, han meiner ikkje 
tidsbiletet. Eg er ikkje historikar i særleg omfang, men eg meiner å 
ha dekning for at Øystein Orten har teke seg så godt inn i den tida 
han skriv om, at det er som sagt til å bli klok av. Det dreier seg om 
å gi oss innsikt i dei mulegheitene forfedrane våre stod overfor, og 
dei karrige vilkåra der mange sleit seg ut. Arbeid, uår, korn som ikkje 
mogna, svolt, sjukdom, død, ureinske og sakn. Skattar som vaks folk 
over hovudet, lang veg til appellinstansen i København, futar og 
stormenn med avgrensa hjartelag. Rasmus hadde håp og kløkt, og 
var meir sta enn som godt var. Det knekte han til slutt. Men før 
finalen, blir han fanga fleire gonger, men smett seg fri. Ikkje for å slå 
seg til ro, men for å køyre sakene, rettferda, prosessane, opprøret 
eit steg vidare. Alltid vidare.

Odelsguten frå Vartdal, som skulle bli opprøraren og helten i denne 
romanen, får vi følgje frå vogge til grav, fødd i 1588, død rundt 1666. 
Men han tok aldri over garden til foreldra på Vartdal. Nærast tilfeldig 
tek utferdstrongen overhand, og han hamnar om bord i ein hollandsk 
båt – og etter kvart i den hollandske marinen, der han endar opp med 
offisersgrad, språkkunnig og mange erfaringar rikare. Så vender han 
heim, full av historier, men overlet – moralsk nok– garden på Vartdal 
til broren. I staden slår han seg ned på det som skal bli storgarden 
Kapernaum på Myklebust på Harøy. Rasmus Engelbrektson 
Bust har energi og evne til å tene pengar. Han skaffar seg raskt fleire 
bein å stå på.

Eg har alltid ein penn i handa når eg les, strekar under saker og ting 
i bøkene, lagar mitt eige register med tilvisingar fremst på dei blanke 
sidene. Kva har eg streka under hos Orten denne gongen? Mellom 
anna poesien, språket, flyten, forteljarevna. Det er eit språkleg sug 
i delar av denne boka som riv meg med som lesar. Øystein Orten tar 
igjen med seg fortida si som diktsmed inn i romanskrivinga. Ein 
vedunderleg nynorsk, verken meir eller mindre!

Dette er Kristian Kvart (IV) og Fredrik III sin tidsepoke, inga lykkeleg
tid for lydriket Norge og småkårsfolket her. Kristian Kvart hadde store 
ambisjonar og forvilla seg inn i den eine krigen etter den andre. For å 
finansiere eventyra sine gjorde han det same som kongar og keisarar 
alltid har gjort: Han skreiv ut skattar, og småfolket fekk lide. 
Futane i Norge sytte for å drive inn det som kongen kravde – frå 
bonde, fiskar og husmann. Småfolket måtte betale det kongen kravde 
pluss litt til for å gjø korrupte innkrevjarar. Fredrik III var ikkje stort 
betre. Mest avgjerande for innhaldet i Orten-boka er krigen han førte 
mot Sverige frå 1657–60. Ved freden i Roskilde i februar i 1658 måtte 
Danmark mellom anna avstå Trondheim len til Sverige. Norge vart 
delt i to ved grensa til Romsdal. Såleis har det seg at
svenske soldatar jakta og jaga Rasmus i oktober 1658, heilt til
han kjem over grensa og er på Sunnmøre, altså i Norges land.

I tida rundt kongeskiftet 1648/50 blir folket i Norge meir og meir 
tynte av korrupte futar, skattar og hardhendt lovpraksis. Folket 
murrar og tida ropar på ein protest – eit opprør. Frå sitt sete på 
Kapernaum på Harøya har den etter kvart så tiltakssame og smarte 
Rasmus skaffa seg bra økonomi. Rett som det er, hjelper han folk 
ut av vanskelege situasjonar og tek til seg fattigborn. Det er ein 
av dei, fostersonen Aslak, som Orten altså har lagt forteljinga i 
munnen på. Det gjer Aslak med eit knapt, men rikt språk, 
og med stor innleving. Dramatisk, opprørande, men også med 
drypp av glede og store augneblinkar. Armod og velsigning hand 
i hand.

Boka om Rasmus Engelbrektson Bust har lokale forgreiningar til 
både Ulstein og Hareid. Ho er eit fengslande portrett av ein 
bondeførar som ikkje klarte å sjå på den daglege urettferda 
rundt seg. Naudsåra rundt 1660 set ein skarp farge på 
dramatikken. Som lesar blir du plassert midt i dette landskapet, 
og får følgje denne modige opprøraren og agitatoren på nært hald 
– heilt inn i stupet. Til forfattaren er det berre 
ein ting å seie: Til lykke!


Asle Geir Widnes Johansen

12.11.2013

Songen frå fengselsmørket

Her,

i mørkestova

 

under Rozenkrantztårnet

på Bergenhus,

 

 

sat altså 

Rasmus Engelbrektsson Myklebust,

oftast berre kalla 

Store-Rasmus,

gjennom dei to kaldaste vintrane i manns minne,

mellom 1656 og 1658,

 

 

og venta på dommen sin,

som etter alle solemerke skulle bli dødsstraff.

Han var ikkje den fyrste

sunnmøringen

som hadde hamna her

for oppstand og rebellion mot styresmaktene.

Jo Jamt,

den svenskætta villmannen frå Valldalen,

hadde også vore lenka fast til murane her nede

vel femti år tidlegare.

 

 

Og rettarstaden 

var godt synleg frå festningsmurane.

 

Jo Jamt 

gjekk det skikkeleg ille med.

Truleg 

var det storpolitiske hendingar

som berga hovudet til Store-Rasmus
(i denne omgang).

Den meir enn forsmedelege

fredsavtalen i Roskilde,

underteikna på ettervinteren i 1658,

og som gav heile Trondhjems len,

inklusive Romsdal,

til svenskane,

gjorde at lensherren i Bergenhus,

seinare kanslar og Kongens hand,

Ove Bjelke, 

som residerte i desse flotte bygningane,

 

og som kanskje også besøkte 

den sunnmørske rebellen 

nede i fengselscella hans,

 

 

trengde all den sympati han kunne få på Sunnmøre

no når soldatar skulle vervast 

for å vinne desse områda tilbake

frå Sverige.

For korleis kunne fiskarbøndene

sende sønene sine

i danskekongen si teneste

om talsmannen deira,

Store-Rasmus,

sat i grinda i Bergen?

Kanskje var det dette

som overtydde Ove Bjelke,

barnebarnet til fru Inger til Austrått,

om at denne Rasmus Rebellen

skulle få sjå dagslyset igjen?

 

Men kva tankar gjorde
Store-Rasmus seg
medan han sat saman med dei andre 
fengselsfuglane nede i denne mørke hola,
og venta - og venta - og ikkje visste
nokonting
om kva som skulle skje?



Kanskje song dei visa om Jo Jamt
for han?

Høyr 
Odd Goksøyr sin
BALLADEN OM JO JAMT 
her

https://soundcloud.com/oddgok/balladen-om-jo-jamt#t=0:00

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

 

Noreg som koloni

Rasmus Rebellen er ein interessant historisk roman om ein epoke
i norsk historie vi kan ha godt av å verte minte på.

Haustvinden er full av tettskrivne, lett gulna blad; den historiske
romanen feiar visst med seg både lesarane og merksemda
denne bokhausten. Både Roy Jacobsens De utvalgte og Jon 
Michelets andre krigsseglarroman Skytteren er bestseljararer som
lèt lesaren leve seg inn i ei anna tid, men det er Dag Solstads 
Det uoppløselige episke element i Telemark i perioden 1591–1896 
som har fått fart på debatten. Solstad vil ikkje dikte om kva 
menneska i hans eiga slekt kan ha tenkt og følt, og serverer
i staden ein tekst som mest liknar slektstavlene 
i Det gamle testamentet.

Ein annan historisk roman har fått langt mindre merksemd:
Øystein Orten skriv i Rasmus Rebellen om den sunnmørske
bondeføraren Rasmus Engelbrektsson Bust. Han døydde i
fangenskap på Akershus festning på 1660-talet etter å ha 
ytt motstand mot skånsellaus og korrupt inndriving av 
skattar som skulle finansiere krigføringa til danskekongen 
mot svenskane.

MANNEN MOT MAKTA

Orten har tidlegare skrive både lyrikk, romanar og historiske
verk, mellom anna Himmelen over Shetland (2009) om norsk 
motstand under den andre verdskrigen. I Rasmus Rebellen 
har han funne ein fin balanse mellom historiske fakta og 
diktarleg innleving, teksten er verken på «metafor-speed», 
slik språket til Jacobsen vart skildra av meldaren i 
Morgenbladet, eller så faktaspekka som bøkene til Michelet 
eller Solstad.

Historia er lagd i munnen på fosterson av Rasmus, Aslak frå
Bust, når han som gamal mann fortel om det han var med på
og har høyrt. Slik blir hovudpersonen portrettert samstundes
som han får stå som den gåta han er. Det fungerer fordi sjølv
enkle, ytre observasjonar kan seie så mykje om ein mann: «Han
ler nesten då han blir dømd for ‘grofeue ligen aa ha forseet kong:
Paabud oc i mod kong: Forordning haffuer holdt Sammøde af
Almuen».

Eg ser det så levande for meg, den bitre humoren i møte med
det latterleg urimelege; eit glimt som viser at ånda ikkje er 
knekt sjølv om slaget er tapt. Denne rebellen tok aldri til våpen, 
tvert om hadde han sterk tru på at kong en i Danmark ville gje 
han medhald om han berre fekk vite kor urimeleg hardt folket 
på Sunnmøre vart skattelagt midt i verste hungersnauda, og 
reiste fleire gonger til København for å leggje fram saka. 
Han mana også romsdalingane til motstand då Sverige ein 
kort periode i 1650-åra la under seg Trøndelag, Nordmøre 
og Romsdal. Den lojaliteten vart ikkje lønt.

OVERTYDANDE DETALJAR

Men Rasmus Rebellen tok meg ikkje med storm frå første side, 
for den innleiande monologen til forteljaren er i overkant 
høgstemd og dessutan full av klumpete garpegenitiv som 
«Havet sine mjuke straumar». Det er først i møtet med Olda, 
den utgamle tanta på ættegarden der Rasmus vart fødd, 
at det tek til å svinge. Setningane er korthogne og direkte, 
men fulle av detaljar som målar opp ei anna røynd og 
overtyder meg om at forfattaren har basert seg på solide, 
historiske kjelder.

Øystein Orten har funne ein fin balanse mellom historiske 
fakta og diktarleg innleving.

For meg er Rasmus Rebellen av vel så stor interesse som dei
andre nemnde historiske romanen i haust. Orten gjev eit 
engasjerande bilete av det koloniserte Noreg, styrt av 
embetsmenn som berre såg land og folk som ein ressurs 
det galdt å få størst mogeleg utbytte av. Det har altså ikkje 
berre skjedd i Afrika og Asia, det har skjedd her. 
Kvar sau i utmarka skulle teljast og betalast for, 
utan omsyn til om det tok maten or munnen på borna.

Det blir òg tydeleg kva sjølv sakleg motstand mot makta 
kan koste. Det er eit memento i ei tid der overvaking igjen 
har blitt eit tema, men der den ålmenne frustrasjonen 
er retta mot at «det offentlege» ikkje yter oss tenester 
raskt og godt nok.


Merete Røsvik Granlund

1.11.13

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

Solide saker frå Orten

Øystein Orten frå Hareid har før skrive romanar der han

nyttar eigne og nær familie sine røynsler og livsløp som

utgangspunkt for dikting. Eit døme som det i så måte

er naturleg å ta fram her, er romanen Vegen til Neverland

frå 2005, der landskap og miljø frå Vanylven generelt

og Fiskå spesielt, er lett attkjennande. Far til Øystein,

Einar Orten, var både lensmann og ordførar i Vanylven

på 50-talet og budde på Fiskå. 

Og no har han på ein måte gjort det igjen. 

Men denne gongen går han lengre attover

i tida. Gjennom ei litt kronglete ættetavle bukserer

han seg i etterordet tilbake til Rasmus Engelbrektson

Bust som var fødd i 1588 – han som vart kalla Den Store

eller også Rasmus Rebellen. Og gjennom gamle Aslak fortel

han soga om Store-Rasmus til barnebarnet hans,

Ragnhild – ho som er dotter til Unge-Rasmus og fødd

det året bestefaren døydde. Det er berre Aslak si røyst vi

høyrer. Men inn i forteljinga er ”klipt” korte, skildrande

glimt av noko som på eit vis er ei forteljing i forteljinga –

men der trådane blir knytte saman mot slutten. Eit ikkje

uvanleg, om enn litt farleg, dramaturgisk knep for å bryte

opp monologen. Eg tenkjer meg også at forma

som er valt, der ein eldre mann fortel til ei som er ung

og urøynd i mykje av det som blir omtala, høver godt

i ein historisk roman. Det gir høve til på ein naturleg

måte naturleg å ”oppklare” og forklare ting – også overfor

notidslesaren utan å gå inn med forfattarstemma og

bryte magien. 

Heilt kort om innhaldet: Boka er eit portrett av bondeføraren

Rasmus frå vogge til grav. Det er soga om eit dramatisk liv

i ei dramatisk tid. Her er svolt, uår, krig og utstrekt korrupsjon 
frå futar og kongelege embetsmenn. Kampen for tilværet er hard,

rå og nådelaus. Folk har stor age for både Gud og konge,

noko som blir kynisk utnytta av både verdslege og kyrkjelege

maktpersonar. Ulydnad og oppreist vert straffa

hardt og gjerne på bestialsk vis. Parallelt med gudstrua

går overtrua og tradisjonen – og saman utgjer dei det

åndelege rommet menneska lever i. 

Hovudsakleg går hendinga føre seg i våre bygder, 

på kysten av Sunnmøre – frå Stadlandet i sør 

og til den nørdste grensa for fogderiet

i nord, men med avstikkarar både til Bergen, Oslo,

København og Amsterdam. Og her er mykje å lære både

om lokal, nasjonal og europisk historie. Samstundes er det ei

forteljing om eit spesielt menneske med sterke og svake

sider, fødd og oppvaksen på Vartdal i Hareid kyrkjesokn,

men seinare i livet busett på Bust - på sørlegaste luten på

Harøya – øya som heilt opp til vår tid var delt mellom

fogderia Sunnmøre og Romsdal. Garden heitte Haug, men

Rasmus kalla han Kapernaum med all den symbolikk som

kan leggast inn i det. På kartet over Kanaans land som Aslak

teikna i barndomen, er Kapernaum avmerkt med raudt,

farga med hans eige blod. 

Og apropos Aslak: Det er i

altså hans munn Orten legg denne forteljinga, han som

smålåte presenterer seg som ”ein simpel husmann frå Sunnmøre,

men fosterson av Rasmus, opprøraren, far til far

din, han dei kalla Den Store”. Men denne Aslak har synt seg

å ha evner langt over middels. Notbøtaren, dekksmannnen

og våpensveinen er ein tenkjar, ein analytikar – sonen til

den lutfattige dessertøren er ein makelaus forteljar. Han har

lært seg skrivekunsten og han er ein hund etter bøker. Bibelen

har han lese fleire gonger og der har han også, etter det

han sjølv seier, funne modellar og seiemåter han nyttar

mellom anna breva han skriv for Rasmus, fosterfar sin. Når

eg stoggar ved denne detaljen, har det med språket i romanen

å gjere. Forteljinga gamle Aslak framfører, har i tillegg til

orda – der bibelske uttrykk og vendingar rett som det er dukkar

opp - også ei særeigen, poetisk rytme. Ein kan forklare

det med at Øystein Orten er poet med ikkje mindre

enn tre diktsamlingar bak seg – og det hadde gjerne

ikkje vore råd å skrive slik utan å ha den bakgrunnen.

Men rytmen får meg og til å tenkje på den vi finn i

bibelske tekstar – som Salmane og Bergpreika, Aslak

sine språklege modellar. For meg var denne oppdaginga

med på å gjere heile forteljinga meir ekte og

truverdig. 

I ei god forteljing blir ikkje alt sagt. Tek ein bort

dei vage antydningane og det usagde, blir ho gjerne

både eindimensjonal og banal. Men samstundes

må forfattaren syte for at vi får med oss nok til at

tråden blir halden, og at vi blir dregne med. Orten har

makta denne viktige balansegangen. Det er då også

ein etter kvart røynd forfattar vi har med å gjere.

Øystein Orten har skrive ei truverdig historie. Ei bok

som gir lærdom og oppleving på fleire plan og i eit

språk som er ei nyting å lese. Han har, for å seie det

enkelt, rett og slett skrive ein god roman.

Til slutt litt om omslaget – lesaren sitt første møte

med boka. Kunstnaren som har laga det, har etter

kvart skapt ein stil og kvalitet som gjer at vi

forstår kven som står bak før vi les det: vanylvingen

Øystein Vidnes. Han har og laga kartet som ligg på

både forsats og baksats i boka og hjelper oss til å

orientere oss i eit heimleg landskap, men delvis

med namn som kanskje etter kvart har blitt mindre

kjende.

Vidar Parr

10.10.13