Niande april igjen og igjen

Hausten 2021, etter nyleg å ha gitt ut kvar vår bok om okkupasjonsåra, besøkte Svein Sæther og eg fire bibliotek på Sunnmøre for å halde ein samtale rundt spørsmålet: Skal vi aldri bli ferdige med krigen? Og svaret frå publikum, som var ei god blanding av unge og eldre, kvinner og menn, var temmeleg unisont: NEI!

I skrivande stund, medan kampane rasar, tusenvis av menneske døyr og byar vert lagde i ruinar i Ukraina - slik at dei liknar på Dresden i mai 1945, vil nok dei fleste vere samde om at svaret må bli det same. Vi blir ikkje ferdige med han, krigen, same kvar han er eller når han var. Men vi må lære av han.

Dei siste vekene har NRK vist dokumentaren De siste dødsdømte - om gjeninnføringa av dødsstraff og rettssakene mot dei mest framståande landssvikarane - som i samarbeid med dei tyske okkupantane hadde dolka sine eigne i ryggen og drive med bestialsk tortur på vegner av Gestapo og det tyske statspolitiet - noko som for dei fleste førte til avretting ved skyting innanfor gamle festningsmurar, t d ved Akershus, Sverresborg eller Kristiansten, i åra 1945-1948.

Etter mitt syn er serien svært god, ikkje minst fordi filmskaparane nyttar kjelder som filmklipp (nye), avhøyr (tilståingar), brev (skrivne rett før eksekveringa)og intervju av nære slektningar - ofte nieser eller nevøar - som trass i skam og skuldkjensle har valt å stå fram med forteljingane sine, og som også blir med på å oppsøkje  stadane der ugjerningane vart gjorde. I tillegg fortel historikarar med gode lokalkunnskapar om hendingane som førte fram til det fatale valet - dette å bli med fienden - og jakte på motstandsfolk, deira eigne landsmenn, som kjempa for eit fritt Norge - og sidan nytte dei mest grufulle metodar for å presse opplysningar ut av dei og - i fleire tilfelle - jamvel drepe dei.

Dokumentarserien greier også å setje liva til desse menneska (torturistane) inn i ein historisk kontekst. Kvifor valde dei slik dei gjorde? Kva ytre omstende førte nordmenn fram mot eit så forvilla standpunkt - å sleppe fienden inn - og sidan samarbeide med han - på verst tenkjeleg vis? Kva menneskesyn låg til grunn? Og inne i dette menneskesynet - kor mykje var eit menneske verdt? 

Av dei fem episodane som eg har sett til no - er personlege nedturar og trua på enkle løysingar noko som fleire av desse dødsdømde har til felles. Med mellomkrigstida sine økonomiske turbulensar som bakteppe, blir taparane skapte, og demagogane frå NS kan fiske i opprørt vatn. Konkursar. Arbeidsløyse. Utanforskap. Alt dette som pressar eit menneske til å spørje seg sjølv - kva no? 

Men historikarane stiller også kritiske spørsmål rundt oppgjeret. Gjeninnføringa av dødsstraffa i 1945 bryt med prinsippet om at ei ny lov ikkje kan ha tilbakeverkande kraft - nedfelt i grunnlova sin paragraf 97. Handsaminga av fangane fram mot domfellinga (som kunne ta opp til to-tre-fire år) kunne i fleire tilfelle også ha preg av vald - styrt av hemntankar etter det som nettopp hadde skjedd. Samtidig vert politiet plukka ut til å avlive desse fangane - noko dei motsette seg, men vart tvinga til å gjere likevel. Også dette - vert det hevda av desse historikarane - bryt med grunnleggjande prinsipp for ein rettsstat.

Ingenting kan likevel forsvare dei grufulle handlingane nazistane sine torturistar gjorde. Det finst ingen formildande omstende. Likevel lyt vi prøve å krype inn i hovuda deira. Kva førte dei fram til dette? Kvifor gjorde så mange av dei noko dei kanskje inst inne visste var frykteleg gale? Og korleis kan vi unngå at noko slikt skal skje igjen?

 Eg trur vi  har ei plikt til ikkje å gløyme. Vi har ei plikt til å ikkje vere likesæle når krigen herjar. Derfor må vi aldri bli ferdige med den niande april.

Foto: Far si feltflaske. Frå kampane i Gudbrandsdalen april 1940.

Barabbas vs Jesus/Point of View

Nokre påsketradisjonar er vanskelege å bryte. 

Lesinga av Pär Lagerkvist si bok Barabbas frå 1950.

 Romanen er eit strålande døme på korleis ei kjend forteljing kan opplevast totalt annleis når blikket kjem frå ein annan stad. Der Barabbas står. Og fylgjer dramaet frå utkanten av folkehopen. 

Synsvinkel er eigentleg eit dårleg ord. Point of view er betre. 

Staden der tilskodaren står. Barabbas sitt blikk. Mot krossen. Og han som heng der i staden for han sjølv.

I 2011 skreiv eg eit lengre blogginnlegg om denne romanen.

https://oysteinorten.blogspot.com/2011/04/par-lagerkvist-barabbas.html

G O D  P Å S K E  !

Fyrsteaprilkolleksjonen

 

Takk for besøket!

G O D   P Å S K E  !

KVELDSSONG FOR PER

I fjor. Tjuesjette april. Rett før midnatt. Ei melding frå Volda. Det var Per: Kva med jazz og lyrikk på Hareid bibliotek? Og eg svarte: I vår har eg ikkje tid, men kanskje til hausten? Per: Supert! Vi held kontakta.

Altså Per. Fire år eldre enn meg. Ein av storegutane på Gjerda då eg vaks opp. Nummer tre i ein søskenflokk på sju. Nytt, stort hus. Diger plen. Lærarforeldre. På ungdomsskulen. Far rektor. Mor lærar i framandspråk.

Vi snakkar om 60- og 70-åra. Hareid kommune. Gardsnummer 45. Gjerda var ein flott plass å vekse opp på. Nær skulane. Kaiene. Butikkane. Riksvegen. Men også nær skogen. Fjella. Og ikkje minst vatna. Der kræene vód.

Her var mange born på same alder. Det var hyttebygging i Lissjeskogen. Fotballsparking på Bøen. Gøyme og leite i djupe vårkveldar. Før vi vart dregne inn den hareidske kulturen. Speidar. KM-klubb. Korps. Fotball. Eg kan hugse Per i patrulja Bjørn. Som ving på guttelaget (i gul drakt). Og som bassist i Ten Sing. Ei slags utdanning.

Litt seinare: Jam Sessions i stova deira. Eg på piano. Per på gitar. Noko som liknar på jazz. Blues. Jamvel rock. Litt Uriah Heep. Og Deep Purple. John Scofield. Tommy Bolin. Tolmodige foreldre på kjøkenet.

Midt på åttitalet: Musikkstudiet på lærarskulen i Volda. Eg på halvårs. Han på heilårs. Samtidig som han spelar i Bokkereidars Bluesband. Under elevkveldane på samfunnshuset kunne eg skryte av at eg kjende gitaristen som spelte opp til dans.

Så går ti år. Tjue år. Per dukkar opp på boklanseringar. Han les bøkene mine. Kjem med positive tilbakemeldingar. Han kjenner seg att.

Etter lang tid opplever ein altså dette. Ein har noko felles. Verdiar. Landskap. Minne. Jamvel røter. Ein dregst i hop. Søkjer saman.

Per er aktiv på nettet. Særleg på Facebook. Han set seg grundig inn i aktuelle saker. Og kommenterer dei. Med kvass penn. Straumkrisa. Vindmøllene. Den politiske utviklinga i landet. Men også i verda. Prestestyret i Iran. Woke-rørsla. Og unnfallenheita til styrande politikarar. 

Han er modig. Skarp. Legg ikkje fingrane mellom. Han talar Roma midt i mot. Det politisk korrekte midt i mot. Det er elitane.  Autoritetane. Personar og grupper med mykje makt. Som set dagsorden. Som formulerer narrativa. Det er desse han vil stille til veggs. Og krevje svar frå. Kjernen er menneskerettane. Særleg ytringsfridomen. Ingenting er viktigare. Per har eit opprør inne i seg. Kanskje med røter frå kampen mot EEC i 1972. Der faren var aktiv. Altså motstand.

Og som ein vegg opp mot dette. Det vakre i musikken. Inne i rytmane kan han kjenne seg fri. Levande. Leiken. I harmoni. Balanse. Per er god på gitar. Han er ein av dei beste. Det er jazz. Samba. Bossanova. 

Heime i stova i Volda spelar han inn eigne låtar. Leaving Town. Evening Song. Love for Sale. Men han lagar også nye arrangement til gamle klassikarar. Høgt frå den himmelske klåra. Den fyrste song eg høyra fekk. Legg dei ut på Youtube. Ofte med foto i bakgrunnen. Av dette som betyr noko. Seglbåten. Ishavsskuta Polarstar. Men aller mest familien. Gutane hans. Bestemora i Brandal. Mor og far. Og syskena. Helst frå oppveksten. På Gjerda. Hareid. Gardsnummer 45.

Hausten kjem. Per søkjer vestover. Heimover. Legg naturen ut på Facebook. Niande september: Mosvarden. Brørene. Sarshornet. Seksten foto. Blå himmel. 

Ellevte september: Endå ein gong heimover. Brørevatnet. Rypdalsvatnet. Signalhornet. Skolma. Femten foto. Lettskya. Smågrått over Brandal. Men havet som ein bakgrunn for alt.

Trettande september: Ørsta. Råsa over Daleteigane. Under Saudehornet og Vassdalstinden. Elva som renn langs med.

Syttande september skriv Per: Nye strengar i kveld. Faculty of Funk. Stødt. Ørsta. Eg anar iver. Glød. Forventning.

Så tjuetredje september. Det er ein fredag. Om morgonen. Ny melding frå Volda. Frå ein slektning: Ser at du er ven med Per Arne på Facebook. Han døydde i natt. Men det visste du kanskje?

Eg svarer tilbake: Nei og nei og nei! Resten av dagen blir annleis. Timane på skulen rare, underlege.

Og no. Snart fire månader etterpå: Kva ord kan oppsummere eit vennskap?

Sjølvsagt sakn. At her er blitt tommare. Men også glede. Og takksemd.

So long, Per! 

BØYLEHEST, SKLITAKLINGAR OG PIGGSKO OVER STOKK OG STEIN

Eg trur det må ha vore nokre veker etter månelandinga, altså  ein haustdag i 1969, at eg fyrste gongen heiv dei nye gymsokkane i eit nett og sprang over den mørke Brekkemarka mot Rema, før eg tok peiling mot den einslege lykta på det gamle klubbhuset, for å bli med på mi aller fyrste trening i turn. Der inne venta dei gamle storturnarane, med Eindride Hareide i spissen, kjende frå turnoppvisningar i Trudvang rett etter krigen, saman med litt eldre gutar, og jamvel jenter som nesten var på veg til å bli damer, noko som var ekstra spennande, spesielt for dei halvvaksne karane, men også for den aller yngste guten, som var eg.

 

Og saman med desse fekk eg dei neste tre-fire åra utforske denne idretten sine seks disiplinar, der ringar og svingstang var dei mest spennande, sidan trenarane måtte ta i mot meg i tilfelle avhoppet hadde kurs utanfor matta, til dømes mot ein vegg eller ei dør, og bøylehesten den vanskelegaste, sidan sjølve hesteryggen var i breiaste laget for dei korte føtene mine.

 Allereie frå Dag 1 lærte eg at turn eigentleg handla mest om kroppshaldning. Det var viktig å vere rett i ryggen, fekk eg høyre, same kvar eg stod eller gjekk, både i og utanfor klubbhuset, slik at det alle tider såg ut til at eg hadde full kontroll. –Inn med raua, gut! Inn med raua! Ikkje sjå ut som om du heile tida skal ta i mot ein ball!

Toppen på turnkarrieren min kom med to fjerdeplassar under KM i Molde, i frittståande (eller matte, som det heitte på Hareid) og skranke, som truleg var mi beste øving, sidan eg hadde klatra mykje i (og også falle ned frå) diverse tre under opphenging av fuglekasser i Gjerdeskogen, noko eg var godt nøgd med, sidan eg var to år yngre enn dei andre i mi klasse. Eg brukte også opp alle dei 50 kronene som far min sende med meg til denne helga i Idrettens hus, hovudsakleg på snop, brus og flipperspel.

 Eg la opp som turnar då eg var 11 år, om lag samtidig som Eindride markerte 70-årsdagen sin med å stå på hendene på løetaket sitt for Sunnmørsposten sin fotograf, sidan eg glei meir og meir over i friidretten, der bror min var med, saman med kompisane sine, og primus motor Kåre Oksavik og sønene hans.

 Forutan gateløp og terrengløp hist og pist, var dei klassiske øvingane for oss som var yngst, 60 m, kule og lengde, men dessverre også 600 m, som eg grudde meg som ein hund til, sidan eg visste at eg kom til å stivne mot slutten og truleg spy når eg kom i mål. Ikkje sjeldan spydde eg også før start, sidan eg tenkte på kor låkt det kom til å gjere på oppløpssida, men alt vart fort gløymt når løpet var over, og eg som regel hadde kome nummer to eller tre, og kunne site å studere den vesle medaljen på ferja heim att.

 
Det vart altså mykje sølv og bronse på meg. Men i ettertid har alle desse løpa, kulestøyta og lengdehoppa sosa seg saman til ei salig røre, og eg greier ikkje å skilje dei frå kvarandre. KM i Ørsta i 1974 hugsar eg derimot godt. Kanskje er det fordi far min var sjåfør til dette arrangementet, og dermed tilskodar, og at han hadde møtt nokre kjenningar der inne, truleg frå sine glansdagar i 50-åra, som han stod saman med då eg kryssa målstreken på 60 m aller fyrst, hårfint framfor ein gut frå Langevåg. Truleg var det også akkurat dette, at far min var der, saman med dei gamle kameratane sine, som gjorde denne sigeren så spesiell.

 Det skøyaste som fanst var likevel stafettane om våren, der eg begynte som skårunge, altså den vesle pjokken som skulle vere yngst muleg for at samanlagtalderen skulle gå opp. Stafettane utvida også den geografiske horisonten vår, med reisene inn til Sunnmøre sine mange avkrokar, ofte i baksetet på ein bil, inneklemt mellom seniorar med hår på brystet. Tenk berre på Patchellstafetten, med den intense teven av rev og mink, og premieutdelinga på trappa til det keisarlege Union Hotel etterpå! Skal eg vere ærleg, var Norangsdalen meir eksotisk enn Afrika for meg, og dei blinde vekslingane og kivinga med ørstingar og ålesundarar i den stramme lukta mellom revefarmane der inne, kjem eg aldri til å gløyme. Det var gollj! 

Så tok fotballen over, det vil seie, den organiserte fotballen, for fotball hadde eg sparka sidan tidenes morgen, på Bøen, på Hovlidbana, på Allenvoll, i Åsendalen, på ymse marker inn med elva, og elles overalt, særleg etter hóslåtten, då forbodet mot bruk av høvelege atteleger for ulike ballspel var delvis oppheva. Vi hadde drakter, seriespel, dommarar og tabellar, hundre prosent sydde saman av oss sjølve, utan innblanding frå vaksne. 60-åra var i sanning ei lukkeleg tid for mange gutungar på Hareid.

 

Kampane for dei yngste aldersbestemte laga til Hareid Idrettslag vart elles i all hovudsak spelte på grus. Sidan dette var før vi begynte på ungdomsskulen, møtte mange av oss jamaldringar frå andre skulekrinsar for fyrste gong. Tenkje seg til - gutar frå Bigset og Brandal! Slik såg dei altså ut. Men nesten ingen kom frå slagstaden Hjørungavåg. Allereie den gongen forstod eg at folk frå denne delen av kommuna var noko heilt for seg sjølv. Historisk medvitne. Og stolte over sin breie plass i Snorre sine kongesoger.

 Som fotballspelar hadde eg heilt sikkert mine avgrensingar og tilkortkomingar, men eg var rimeleg rask og temmeleg taklingssterk, skal eg tru dei som såg meg. Men trass i ein grei høgrefot, god fart og bra styrke, var venstrefoten daud som ei sild og berre brukande til støttepasningar. Eg var heller ingen Jostein Flo i lufta. Men ein plass på laget hadde eg, og det er ikkje mange ting som er viktigare enn akkurat det.

 Trenarsituasjonen desse åra var svært oversiktleg. Smågutte: Einar Elvanes. Gutte: Einar Elvanes. Junior: Einar Elvanes. Truleg er Einar Elvanes ein av dei viktigaste oppsedarane som nokon gong har levd i Hareid kommune. Mange ungdomar har lært god folkeskikk og sunne haldningar av denne mannen. Han hadde presise tankar om kva som var rett og gale, både på bana og i livet elles. Det var umuleg å misforstå kva han meinte. Men å gjere det på bana, og for så vidt også utanfor bana, var noko heilt anna. Det kunne også vere tøffe treningar, med doggisar opp og ned bardane inne på stadion, ofte til ein kjende blodsmaken i munnen, og armhevingar med ein fot på ryggen, om du ikkje senka brystkassa langt nok ned.

 

Av Elvanes lærte eg såleis dei viktigaste prinsippa for ein høgreback, og eg kan framleis høyre ropa hans frå sidelinja, alltid gjenteke to gongar: Opp-i-raua-på-nå! Opp-i-raua-på-nå! Eitt spark! Eitt spark! Lat ballen gjere arbeidet! Lat ballen gjere arbeidet! For meg handla det om å hindre innlegg, blokkere skot og aldri – aldri - late nokon kome forbi meg. Altså hadde eg kun defensive, eller rettare, sett frå motstandaren si side, destruktive, oppgåver. Ein sideback på 70-talet skulle elles vere ytterst varsam med å passere midtstreken. Det var tryggast gje frå seg ballen til ein midtbanespelar og så stå og vente der.

 Dette var forresten ein periode i lokalfotballen si historie der ei vellukka sklitakling kunne følest like viktig som eit mål, ja, jamvel viktigare, særleg om ho var vakker. Eg kan godt hugse at eg vaks på å setje inn ei saftig takling i Huldalen eller på Høddvoll. Då kunne eg møte på skulen med ein rettare rygg dagen etter.

 På mange måtar har Elvanes sine reglar for ein forsvarar også forma meg som person. Eg vandrar framleis rundt i verda og både tenkjer og oppfører meg som ein høgreback. Ja, faktisk har livet mitt sidan åra med Elvanes i dei fleste samanhengar handla mykje om å stoppe kjeften på den offensive mennesketypen, ein angripar, til dømes ein ving, og eg er overtydd om at dette har gjort meg til ein betre person.

 Ofte lengtar eg tilbake til desse tidene då sidebacken var ein øydeleggjar. Dessverre har kunstgraset utrydda den gamaldagse backen. Ei saftig takling på gras eller grus er framleis ei nyting å sjå, men finst no berre i dei lågare divisjonane. Ei skikkeleg sklitakling i den norske eliteserien er nesten blitt like sjeldan å sjå som paraplyar i Sahara.  

 Kva meir hugsar eg frå desse sesongane med fotball då eg var mellom 13 og 17 år? Draktene som alltid hang til tørk utanfor huset til familien Andersson i Hareid sentrum. Skiftesvis gule og raude duva dei på snorene som kveldsbølgjene ute i Breisundet og gjorde seg klare til neste kamp med nye gutar inni. Sjølv den gongen, då eg framleis hadde svært lite innsikt i korleis saker og ting hang saman her i verda, forstod eg at det fanst foreldre som gjorde ein ekstra innsats for idrettslaget.

 Men reint sportsleg? Den fyrste juniorkampen. Då eg var 15. 0-0 mot Hødd på Hareid stadion. Ein siger for ein høgreback. Etter kampen følte eg meg på høgde med John Marsh i Stoke.

 Kampane mot Bergsøy hugsar eg som spesielle. Det er vel ikkje berre eg som har oppdaga at folk uta Våje er ein eigen rase. Det var dessutan mange «dommarar» på tribuna der ute. Dei «dømde» både hands, offside og straffe. Og det var sjukt irriterande, som ungdomane seier i dag.

 Om ikkje oppgjera mot Hødd var like ampre som mot laga i byen, så hadde dei alltid høg temperatur, med rikelege mengder av kjeftbruk, lårhøner og høg fot. Ingen ville tape ein slik kamp. Uavgjort gav derfor låge odds. Eg har framleis eit arr på venstre kne etter ein ettersleng frå ein Hødd-spelar på grusen der ute (truleg av ein nedsliten grasknott med bly inni). Eg møter han i lokalmiljøet med jamne mellomrom, men nikkar berre så vidt. Han hugsar sikkert, og forstår nok kva det dreiar seg om. Eg skal ikkje nemne namn.

 Eg meiner vi hadde eit ekstra godt juniorlag i 1978. Denne sommaren tjente eg 2400 kr på sommarjobbar. Av desse kjøpte eg meg eit par Adidas Mundial for 800 kr. Det hadde ekte skinn. Og sat nydeleg på foten. Men far min meinte eg var heilt på styr. At eg kunne bruke så mykje pengar på eit par fotballsko! Så reiste vi til Norway Cup. Som fyrste lag frå Hareidlandet. I tre bilar. 

Hugsar eg rett, vart det eitt tap, ein uavgjort og ein siger, men ingen avansement, i ei turnering der Molde, med Jo Nesbø som spiss, vann. Vi såg finalen på Bislett før vi køyrde heimover. Overnatta i telt på ein campingplass på Dombås.  

Året etter vart eg lokka til å bli med på gateløp og stafettar igjen. Det var kjekt å vinne. Friidrettsgruppa var blitt ein stor familie. Og åra rundt 1980 skulle bli gullalderen for løping på Hareid, med stor breidde og sterke resultat.

 

I starten var Kåre Oksavik ein prima organisator i friidrettsgruppa. Etter kvart fekk han god hjelp av brørne Johansen, som både var utmerka løparar, trenarar og leiarar. Særleg Asle Geir si rolle kan ikkje overvurderast. Han var limet i denne gjengen, både sportsleg og sosialt, gjennom svært lang tid, og eit forbilde for mange av oss. Han skjerpa krava om kvalitet og intensitet på treningane, og løfta både gutar og jenter opp til solide prestasjonar.

 Kanskje var stafettsirkuset om våren det skøyaste for dei fleste. Sesongen begynte med Breim, så Holmenkollen,

 før dei lokale stafettane i Volda, Ørsta, Norangsdalen, Sunnylven og Ulsteinvik gjekk av stabelen. 

Stafett var elles midt i blinken for meg. Kjekkare å springe i terreng enn på bane. Helst på gras, over stokk og stein, mellom kyr og sauder, og gjerne med ein motbakke til slutt. Heldig var eg som fekk bli med på sigersrekkene og løyperekordane til seniorlaget i 1980-81! Eg kan hugse at piggsko vart brukt på alle underlag, også asfalt.

 Men kva var det aller største høgdepunktet? Gullet i eliteklassa på Breimstafetten i 1982! Som fyrste sunnmørslag. Vi hadde vunne både B- og A-klassa tidlegare år, og jakta intenst på den aller gjevaste pokalen. Og søndag 3. mai 1982 klaffa det altså for alle ti  på laget. Eg sprang fjerde etappe. 350 meter ned ein gardsveg og inn på det intime Reed stadion med 2500 tilskodarar oppetter dei grønkane bakkane. Det vart ei spennande avslutning med eksil-høddaren Svein Ove Fylsvik, som gjekk i tet på niande etappe, og 16 år gamle Bjarte Mork, som trygga sigeren inn. Ei stor oppleving. Forsterka med ein 25 sekund lang reportasje i Sportsrevyen med Knut Th. Gleditsch som kommentator då vi kom stolte heim om kvelden.

 

Kva meir hugsar eg frå desse siste åra som aktiv løpar? Jau, lukta av sveitte, litervis med sveitte, og lukta av thermal (særleg når det var kaldt ute), men også at treningskleda sjeldan vart vaska, berre tørka, og at det derfor kunne lukte temmeleg stramt i garderobene, både før og etter trening. På ei anna side pussa vi grundig tennene og brukte rikeleg med After Shave på stemne og stafettar, der ein kunne risikere å møte folk ein helst burde gjere eit godt inntrykk på med tanke på det som kunne kome til å skje seinare i livet.

 Dei siste åra begynte det også å demre for meg at utan alle desse  vaksne som hadde vore med som leiarar, trenarar, oppmenn, vaskarar,  sjåførar og hjelparar av alle slag år ut og år inn, hadde eg aldri fått oppleve så mykje lærerikt og skøy, noko som har gjort meg glad kvar gong eg har tenkt på denne tida, heilt fram til dag. Eg har vore svært heldig! Og sjølv om det i fleire tilfelle er for seint no, vil eg likevel seie til alle desse frivillege – Takk! Og takk igjen! Utan dokke o s v.

 

Kåseri framført under 100-årsfesten 

til Hareid Idrettslag 

28. desember 2022 

og prenta i jubileumsskriftet

"Idrettsglede gjennom 100 år" (2022)

(Red: Leiv Arne Grimstad)

  

 

Ut av bobla

 Gildt også å motta 

 Møre og Romsdal Fylke

sitt kunstnarstipend for 2022.

Foto: Vikebladet/Vestposten

Frå den fine grunngjevinga til juryen

beit eg meg særleg merke i formuleringa

om at forfattaren vil

"trå litt ut av si vante boble"

med dei prosjekta han har planlagt

å jobbe med framover.

Skøy! 

Men også forpliktande.

Stor takk!

Talen om Rasofiel

17 mai

heldt eg talen 

då statua av Rasofiel Rise skulle avdukast 

ved Vonheim på Bigset.  

Foto: Vikebladet/Vestposten

Det var, 

som nokon skreiv i avisa, 

ei gild stund,

med mykje folk,

i godt ver,

og helsingar og song, 

av Ulstein mannskor og Grimstadkoret,

med god lyd.

Kjekt 

å få vere ein del 

av denne flotte markeringa.

Stor takk!

Åttande april / Seint om kvelden

Oslo. Åttande april. Seint om kvelden. I eit rom på ein kaserne. Ved Befalskolen for Hærens artilleri. Luftvernlinjen. Utanfor Akershus festning. Sit karane. Bøygde over bordet. Dei studerer kart. Les instruksar. Noterer. Slikt ein må hugse. Neste dag er det eksamen. I feltarbeid. Ingen veit korleis oppgåva blir. Kva som kjem. Kvar dei skal. Men det er viktig å bu seg godt. Så tek far bildet. Med eit Kodak Brownie fotoapparat. Knips. Tre unge menn. Gode kameratar. Bøygde over eit bord.

Dei er knapt komne i seng. Har nyleg sovna. Så går alarmen. Klokka er halv eitt. Den nye dagen. Niande april. Han har så vidt begynt. Så er det opp. Så er det ut på gangen. Dei trur det er eksamen. Ein litt ny vri. Noko meir realistisk enn tidlegare. Altså berre ein test. Så høyrer dei nokon i trappene. Stega er lette. Raske. Dei rettar seg opp i ryggen. Pressar hælane mot kvarandre. Så kjem løytnanten inn. Han verkar rolegare enn vanleg. Men også hardare. Han ser på kvar einskild. Auge møter auge. Kvart ord banar veg for det som skal hende. Det er rapportert om fly i sør. Ein heil sverm. Og ein diger kryssar er observert ved Færder. Gjer dykk klare, seier løytnanten. De kjenner stillingane, held han fram. Full mundering! Løytnanten hastar vidare. Dei skal aldri sjå han att. Så er det inn på romet. Og så ut i natta. Det er eksamen. Springmarsj mot vest. Til kanonene ved fjorden.

Handens rørelser över pappret

For oss som har undervist i skulen ei stund, er den svenske gymnaslæraren Filippa Mannerheim si bok Konsten att undervisa. Om lärarens hantverk (2021) interessant lesnad. Ikkje fyrst og fremst fordi ho sår tvil om verdien av den gjennomgripande digitaliseringa av læringsarbeidet frå barnehage til universitet som har gått føre seg i Norden dei siste 15-20 åra, men kanskje mest fordi ho trekkjer fram læraren som kunnskapsformidlar nummer ein og den trykte læreboka som sjølve navet i undervisninga si framdrift. Ho understrekar også betydninga av å lese lengre tekstar (gjerne høgt) og å skrive for hand – i eit knyststilt klasserom (med mobilforbod).

Foto: expressen.se

Reaksjonært? Tja, kanskje – om ein ynskjer at skulen skal utvikle seg slik den gjer – mot ein heildigital, skjermbasert læringskvardag frå borna er små til dei blir vaksne. Fornuftig? Ja, truleg, om ein legg forsking og erfaring til grunn for den praksisen ein vel som lærar.

Mannerheim baserer seg mellom anna på Jonas Linderoth (pedagogikkprofessor og forskar på dataspel) si bok Lärarens återkomst. Från förvirring til upprättelse (2016), som tek eit kraftig oppgjer med demoniseringa av den tradisjonelle læraren, og som samstundes formulerer ein skepsis til individualiseringa i den svenske skulen. Eleven skal, meiner han, i langt større grad tilpasse seg fellesskapen, altså klasseromsundervisninga – og ikkje omvendt. 

Ho byggjer også på Eva Malm (med bakgrunn frå Steinerskolan og Waldorflärarskolan i Göteborg) si bok Handen som handling. Om kultur och bildning (2016), som understrekar handskrifta si heilt avgjerande betydning for læring.

Mannerheim funderer også synet sitt på nyare hjerneforsking. Til dømes hevdar Anne Mangen, som er professor ved Reading centre ved Universitetet i Stavanger, at det oppstår eit nært samspel mellom motorikk (rørsleevner), kognisjon (intellektuelle funksjonar), persepsjon (tolking) og emosjonar (kjensler) når vi skriv for hand. Fleire ulike delar av hjernen vert aktiverte samstundes. Dette styrkjer læringa. 

Den svenske hjerneforskaren Göran Lundborg er inne på det same i Handen i den digitala världen (2019): "Handens rörelser över pappret" skaper minnespor i hjernen, som er viktige for at vi skal hugse kva handa vår skriv ned. "Minnet av själva handrörelsen har betydelse för igenkänning av bokstavarna" held den finske hjerneforskaren Mona Moisala fram i artikkelen "Lär vi oss sämre om vi slutar skriva för hand?" (Svenska Yle 2017).  

På nesten same vis argumenteter professor Audrey van der Meer ved NTNU: "Ved å bruke håndskrift skapes det mye mer aktivitet i de sensomotoriske delene av hjernen". "Gjennom å trykke pennen på papiret, se bokstavene man lager og høre lyden av å skrive, aktiviseres mange sanser. Dette skaper kontakt mellom ulike deler i hjernen og åpner den opp for læring. Vi både lærer bedre og husker bedre" (forskning.no 15/9/2020). Dette er heilt i tråd med dei banebrytande forskingsresultata frå Princeton University i 2014 (jamf Pamela A Mueller/Daniel M Oppenheimer i Psychological Science 6-14)  som viste at handskrifta skaper heilt avgjerande læringsspor i hjernen - som tastaturet ikkje greier. 

Men er dette ny kunnskap? Allereie då vi studerte pedagogikk i byrjinga av 1980-talet, lærte vi om samanhengen mellom sensomotoriske stimuli og intellektuell utvikling. Vi har eigentleg visst det heile tida, men har kanskje ikkje kunna slå det skikkeleg fast før no. 

Kvifor held vi så likevel fram i den leia vi gjer – med nettbrett og PC-ar, i så å seie alle læringssituasjonar, ikkje som hjelpemiddel, instrument vi kan nytte oss av der dei trengst (og som vi skal gle oss over finst), ja, der dei er føremålstenelege, men som sjølve arenaen for all undervisning - frå borna våre er tre år og oppover? Skal ikkje skulen basere seg på vitskap? Skal ikkje skulen vere lærande? Jau, det stend so skrive. 

Så – er det då ut med PC-en og inn med den gamle skulemeister-pedagogikken? Nei, sjølvsagt ikkje. Vi skal bruke dei digitale hjelpemidla når - og der - dei fremjer læring. For vi skal  ikkje ha noko anna mål enn dette – å skape mest muleg læring. 

Og der er altså handa viktig, viser forskinga. Det vi skriv med er viktig. Og rørslene. Teikna. Jamvel lydane når dei vert forma på papiret.

Så får kvar og ein finne ut kva som funkar for sine elevar – i sitt klasserom – ut frå den kunnskapen vi tileignar oss langsmed. Det er ein kunst. Og heldigvis står kunstnaren fritt her – han vel dei reiskapa som han synest eignar seg best til å gjere det arbeidet han er sett til. Det har vi både lovverket og utdanningsministeren sitt ord på. 

Vakre skot

 

FOTO: Bergens Tidende

Høddvoll,24.august 1966:

 Hødd mot Lyn. Eg er fire år. Sit klemd mellom mor og bror på tribunen. Det opnar bra. Hasund-brørne herjar. Hødd leiar 3-0. Men Lyn et seg inn på. 3-1. 3-2. Kampen står og vippar. Så riv Kjetil Hasund seg laus frå markeringa. Fyrer av med høgra frå 30 meter. Ballen fyk opp i nettaket. Alt er fyrst heilt stille. Så kjem eksplosjonen. Den veldige bylgja av glede, latter og rop. 4-2. Såg eg skotet? Nei. Høyrde eg det? Ja.

 

Marseille,23.juni 1998:

 Norge mot Brasil. Eg er trettiseks år. Sit framfor TV-en. Saman med kjerring og ungar. Stillinga er 1-1. 87 minutt er spelt. Ein brasiliansk spelar dreg Tore Andre Flo i trøya. Innanfor 16-meteren. Det er straffe. Kjetil Rekdal tek fart med gule sko. Plasserer skotet hardt og til sides. 2-1. Arne Scheie brøler. Så går vi ut. Deler inn i to lag. Born. Vaksne. Kveikjer jonsokbålet. Spelar til natta blir dag.

 

 Ullevaal,25.november 2012: 

Hødd mot Tromsø. Cupfinale. Eg er femti år. Sit saman med svigerfar i den blå svingen. 1-1 etter ordinær tid. Straffekonkurranse. Tromsø har bomma tre gongar. Hødd to. Andreas Rekdal tek  den siste straffa. Pang i krysset. 4-2. Svigerfar og eg omfamnar kvarandre for aller fyrste gong. Tromsø-svingen brått tom. Glade bilar heim over Strynefjellet.

 

Tre favorittar/Dag og Tid/250222 

Andreas Bjåstad / Opp bakken

 

Går vegen oppover til siste slutt?

Til berre enden står igjen

Vil reisa fylle dagen kvart minutt?

Heilt inn i kvelden, venn

Men finst det kvilestad når kveld blir natt?

Eit ly når denne seine tid tek til

Kan mørkret vike så eg finn det att?

Til slik ei kro går ingen vill

Vil der bli andre vandrarar å sjå?

Dei som har fare før

Vel framme, må eg rope, banke på?

Det vil nok opne seg ei dør

Men vil eg, svak og sår, få kvile, fred?

Bak strevet skal du sjå

Vil der bli seng for meg og dei som bed?

Ja, dei som kjem vil få

Christina Rossetti: Up-Hill / Andreas Bjåstad: Opp bakken

Bly Bly Bly

Då er Odd Goksøyr ute med si tredje omsetjing av den norskætta amerikanske lyrikaren Robert Bly (f 1926).

Talking into the Ear of a Donkey, som vart utgjeven i 2011, kjem her som Å snakke inn i eseløyret. Forutan dei femti dikta inneheld samlinga også ordforklaringar, ein kort biografi og foto av eit tresnitt av Bly, ved kunstnaren Arnfinn Mork-Stordal.

 

Tidlegare har Goksøyr gjendikta Den natta Abraham ropte til stjernene (The Night Abraham called to the Stars, utgjeven i 2001) i 2014 og Dei dømde meg til tusen år i glede (My Sentence Was a Thousand Years of Joy, 2005) i 2015. Alle samlingane er utgjevne på det Volda-baserte Ura Forlag.

GODT AT DU ER TIL

  MINIKONSERT MED TEKSTAR AV ANDREAS BJÅSTAD

Som ein del av Hareidsstemna 2021

 inviterer Hareid folkebibliotek

til ein minikonsert

basert på tekstar 

av Andreas Bjåstad 

med Elise Gjærde, Odd Goksøyr, Ronald Øvrelid 

og meg sjølv

mandag 18. oktober klokka 1900. 

Andreas har gjennom mange år vore aktiv som forfattar og gjendiktar, og er kanskje særleg kjend for salmane og songtekstane sine, ofte skrivne til kabaretar og matinear i kyrkjer og forsamlingshus, som til dømes «Vår ferd i dine hagar» i 2011. 

I tillegg til 50-60 eigne tekstar 

har han også gjendikta litterære storleikar som Christina  Rossetti, Dante Gabriel Rossetti og Elisabeth Barrett Browning og artistar som Bob Dylan, Van Morrison, Joni Mitchell og Nanci Griffith. 

Fleire hugsar kanskje «Amerikansk kjærleik på ny norsk», som var ein konsert med omsette songar av amerikanske, kvinnelege artistar i 2008.

 Ikkje minst har Andreas hatt eit tett samarbeid med den shetlandske lyrikaren Christine de Luca, 

som besøkte Hareid for nokre år sidan,

og dei tok begge del i 

"Under Linda",

Norges minste poesifestival,

i 2018.

Tekstane til Andreas er blitt svært godt mottekne.

Til dømes fekk han andreprisen i Nynorsk Kultursentrum sin konkurranse om beste bryllaupssalme med "Å måtte denne dagen" i 2006. Fleire av gjendiktingane hans er presenterte i tidskriftet Bokvennen. 

Programmet, 

med tittel frå eit av Andreas sine dikt,

vil innehalde mange salmar 

og songtekstar av hovudpersonen, 

og vil vare ein god time. 

Fri inngang.

Vel møtt!

Sjå også

BRODER ANDREAS 73