søndag 19. april 2020

KVA SKAL DET BLI AV GUTEN

###
"Far var fødd på ei lita øy langt ute i havet som det femte barnet i familien. Det var oppe på loftet i eit høgt hus med mange små vindauge som vende mot fjorden og fjella i aust.


Det var i 1915. Den tjueandre februar. -På Pederi stol, som mor hans sa med eit ørlite smil om munnen. -Det er ein lukkedag, gut, heldt ho fram og strauk han over det lyse håret. Far kunne hugse skipa som vakta om kysten under den fyrste krigen. Dei lange skuggane som smaug seg langs holmar og skjer. Nesten oppslukte av natta. Hadde det ikkje vore for lanternene, grøne når dei seig nordover, og raude når dei stiltra seg søretter. Det var «Norge». Og det var «Eidsvold». 


Mange hundre mann var om bord der. Skulle verne om nøytraliteten. Far skulle alltid minnast dette ordet som noko usikkert. Ja, nesten farleg. Dei grøne og raude augene om natta. Nøytralitet."


###
"Då krigen endeleg var slutt, blei farmor med barn igjen. Ho var i sitt førtisjette år. Det blir ei jente,  sa ho. -For då har Vårherre gitt meg tre av kore slaget. -Dessutan kjenner eg det på kvalmen. -Det er ein typisk jentekvalme. Så medan magen vaks, song farmor til dette ufødde barnet . Helst om kveldane. "

Kom lys Frå lykt Med skin Hit ned
Og ver eit håp i natt
Kom glimt Av sol Med von Om fred
Hit til min største skatt

Det var mest sulling og nynning. Enkle tekstar som vart til ut av ingenting. Fyrst ein strofe. Og sidan to og tre og jamvel fire. Medan ho strikka små trøyer og brøker av ull ho hadde karda og spunne til garn ho sidan farga sjølv.

Om krig Og svolt Til oss Vil nå
Min song du jamnt skal få
Viss svik Bak rygg Og naud Kryp på
Ein gneist du snart skal sjå

Høyr elv Frå fjell Med regn Mot hav
Der båt mot hamn glir inn
Høyr fugl I skog Og rop Frå kav
Der folk sitt arbeid finn

Sjå strand Kring land Der sjø Snart flør
Og tenk kor mildt det gjeng
Sjå snø På fjell Der kveld Snart strør
Små ord hit til di seng" 

https://www.youtube.com/watch?v=seHE51ArBTU&feature=youtu.be&fbclid=IwAR054GHoxjz28jcAmD5nGE_8j459eRuAZtvMDdq02spT4-4fkQjmf62B0jI





###

"Men på preikelaussøndagane, etter opplesinga av Huspostillen og salmane og fadervåret, då nesten heile familien sat i léveggen og smakte på dei milde tonane frå trøorgelet, og liksom venta på at noko skulle ta slutt eller ta til, då sa farfar brått. -Ein blir ikkje rik på innaskjersfisket. Ikkje på hummaren heller. Så var det blitt stille i léveggen. Sola skein. Himmelen var blå. Men nordavinden like jamn og hard. Før farfar endeleg heldt fram. -Så kva skal bli av deg, gut."


###
"Farfar kunne ikkje heilt tru at det ikkje skulle bli fiskar av yngsteguten også. Derfor bestemte han at det måtte bli Lofothavet på far. Saman med eldstebroren, Fastemann og svogeren Ole, som hadde gifta seg med eldstesøstra hans, etter å ha reist til Amerika, men kome tilbake, utan å finne gull. Det var i 1930. I slutten av januar gjekk dei nordover med skøyta. Fire dagar tok det å kome fram. Det var god fart. Far stod i byssa. Skulle sørge for at karane fekk nok mat."


###
"Til våren går far for presten saman med nabojenta. Altså Anna. Ho har brunt hår kjembt sirleg til sides. Festa i to klemmer over kvart øyre. Er véret godt, ror dei saman over til den flate øya der kyrkja er. Far liker Anna. Og han trur at Anna liker han. Til  konfirmasjonen får han Bibelen av Den gamle. Dei ugifte tantene gir han Nynorsk salmebok. Det er gilde gåver. Namnet hans er skrive i gull på det svarte omslaget. Fødselsdatoen på side ein med mor si sirlege skrift i raudt blekk. 22. februar. Pederi stol. På kyrkjetrappa gir han tjuvjoegget til Anna. Ho veg det i handa. -Kor lett det er, smiler ho. -Ein skulle ikkje tru at det har vore liv inni noko slikt."




###
"Om hausten blir han med storebroren på jakt. Dei gøymer seg bak steinar og tuer og fyrer av på ender og gjæser inne i myrane. Dei dukkar i lyngen når tjuvjoen stuper. Dei ror ut til skjera og siktar på skarv. Når den dempa lyden frå børseskota kjem tilbake frå fjella inne i fjorden, forstår dei kor einsamt dei bur. På denne fordømte prikken ute i havet. Der alle fuglar smaker tran eller tare. Så midt i skipsleia. Og likevel så utanfor alt.



###
"I 1932 søkjer far seg inn på Underoffiserskulen i Trondheim. Det er opptaksprøve i Stiftsgården. Lokala luktar gamalt støv. Minner han om teikningar frå 1700-talet han har sett i skulebøkene. Langpiper og rokokkomøblar. Det overraskar han stort at han kjem inn. "




###
"Så på preikelaussøndagane. Etter Huspostillen og salmane med akkompagnement frå trøorgelet. Då han sat saman med dei andre ungdomane. Der oppe i haugen. 


 


I ly for nordavinden. Og lytta til sveivegrammofonen. Der den mjuke og mørke stemma til Bing Crosby kraup ut frå høgtalaren. Det var «Soon». Og han fekk ei kjensle av at jentene såg på han kvar gong han sveiva denne. For dei sette seg tettare inn til han. Kanskje særleg Anna. Ho røyvde liksom på leppene. Som om ho song med. «Soon. Maybe Not Tomrrow. But Soon. There`ll Be Just Two Of Us». Då tenkte far. -Kanskje ikkje i morgon. Men snart. Då kan alt dette som eg lengtar etter begynne."


###
"Det vart mykje slosting på landbruksskulen. Gutar frå øyane møtte karar frå fjordane. Og dei kvesste seg på kvarandre. Til ein av kompisane heime fortalde far at han ein gong fall ned ei trapp medan han slost. Til mellombroren ymta han frampå om ei jente. Men han ikkje ville nemne namnet på henne. Av gruppebiletet utanfor internatet kan ein ane at det var eit middels år. Eit mysande blikk. Ein slags skugge over panna."






###
"Men militæret vil ikkje sleppe han. Under fyrstegangstenesta på Setnesmoen blir han avbilda med ei fløyte hengande i ei snor og to vinklar på armen. Altså korporal. Han står i profil. Smiler mot nokon vi ikkje ser. Dette var truleg eit godt år. Ein kan sjå at det ligg noko nytt inne i dette smilet. Mange gonger fortalde han om utmarsjane til Romsdalshorn. Elva som krumma seg langs vegen. Kor han sveitta i solsteiken. Og skyttarprøva. Far elska å skyte."









###
"Men i den same stormen riv «Snøgg» seg laus frå kjettingane som er festa til dei tunge lodda i sjøen og kjem i drift innover fjorden. Innover, innover berst det. Fyrst når uveret stilnar, kan dei begynne å leite. Tre dagar går det før dei finn han att på ei strand. «Snøgg» ligg sidelengs i fjøra som eit drukna menneske. Nedherja og med fleire hol i skroget. Det er ein katastrofe for farfar. Forsikringa vil ikkje dekkje ein like stor båt. Ingen pengar vil vere att til noko som helst."



###
"Truleg er det i løpet av desse månadene at far les annonsen. Det må vere i «Budstikka» eller «Romsdal Folkeblad». Om opptaksprøver til Befalsskulen. Infanteriet. Luftvernartilleriet. Kanskje var det noko likevel, dette med skytinga, og ei lita, men stabil inntekt. Han søkjer, får eit brev i posten, pakkar toalettsaker og Nynorsk salmebok i sekken, reiser med toget frå Åndalsnes, møter til opptaksprøva, kjem inn. Året er 1939."


Utdrag frå teksten 
KVA SKAL DET BLI AV GUTEN / DÅ KRIGEN KOM TIL FAR
KRIGSHISTORIER
som kjem ut på 
Det norske Samlaget
 september 2020

søndag 12. april 2020

KRIGSHISTORIER

I løpet av september
kjem novellesamlinga Krigshistorier.
Personane i desse fiksjonstekstane
lever i skuggen av dei store hendingane
under den andre verdskrigen.
Dei er vanlege menneske 
som blir stilte overfor vanskelege val og dilemma. 


Omslaget er laga av Magnus Osnes,
med utgangspunkt i eit bilete 
frå fotoprosjektet Shtumer Alef,
der Katinka Goldberg utforskar dei jødiske røtene sine,
og korleis flukt og krigsminne
påverkar generasjonane som kjem etter.
Shtumer Alef
tek utgangspunkt i historia til mormora til Goldberg,
Assne Kahn, som i ein alder av 21 flykta til Sverige frå Trondheim
for å sleppe unna nazistane.
I 2018 fann Goldberg dagboka til mormora,
skriven under flukta,
på det jødiske museet i Trondheim.
Same sommaren fylgde Goldberg i spora til Assne Kahn
og fotograferte undervegs.
Vekstane og steinane som fyller portretta av mormora
finst langs denne fluktruta.
Prosjektet kjem også i bokform på Journal i 2021.
Les gjerne meir om Katinka Goldberg og Shtumer Alef her:

www.fotografi.no/arkiv/portofolio-katinka-goldberg

onsdag 8. april 2020

EI LITA HISTORIE OM KRIGEN

Åttande april for nøyaktig 80 år sidan sit far på eit firemannsrom i ein kaserne på Akershus festning og bur seg til eksamen neste dag. Han er elev ved Infanteriet sin befalsskule for Luftvernartilleriet og skal ha prøve i Feltarbeid. 

Men klokka 0025 i det nye døgnet vert han og skulekameratane hans vekte av alarmen, og etter oppstilling i gangen får dei beskjed frå den unge fenriken om at det er observert fiendtlege skip ute i fjorden, og dei må gjere seg klare til krig og møte i full utrustning på 10 minutt.



Slik startar eksamensdagen for dei 35 elevane ved denne linja på befalsskulen. For far sitt vesle lag på fire mann vert det fyrst ein springmarsj ut i natta, til luftvernstillinga ute på Huk, der Bofors-kanonene viser seg å vere saboterte, gjort ubrukelege, truleg av svikefulle norske offiserar, så vidare til ei ny luftvernstilling på Smestad, der dei frå kl 0715 ved hjelp av ein stor lyskastar opnar eld med to mitraljøser mot dei tyske flya som no kjem siglande over byen.



Fienden møter nesten ingen motstand frå dei norske Gladiatorane, som har hatt problem med å lette frå Fornebu, noko som også gjer det muleg for dei tyske flya å lande der,og få kontroll over flyplassen, noko som igjen fører til at den unge fenriken, som saman med laget sitt har gjort alt for å forhindre dette, skyt seg, for å unngå å bli arrestert og pressa for vitale opplysningar.


Trass den tunge beskjeden,som kjem over radiosambandet rimeleg kjapt, held dei fram kampen frå taket på Smestad, men ved middagstider, då fem tyske fly er skotne ned over Oslo, dukkar ein ukjend norsk offiser opp og ber karane om å innstille skytinga, leggje frå seg våpena og vende tilbake til kasernen på festninga, der dei så blir arresterte av ein tysk feldwebel, samtidig som dei ser at dei overlevande frå "Blücher" blir borne inn på roma deira, som heretter skal brukast som lasarett.

Dei arresterte befalsskuleelvane blir så stuva inn på festsalen, der det etter kvart blir trangt om plassen, og far blir liggjande under eit flygel, uroleg for kva som kan kome til å skje, til neste dag, den tiande april, den såkalla "panikkdagen", då rykta går om at britane kjem til å bombe Oslo, noko som fører til at 200 000 menneske i all hast forsvinn frå byen, 



og under ein flyalarm rømer også far og ein romkamerat frå Flisa, ut frå kasernen, dei spring det dei greier over festningsplassen, til Østbanen, tek toget til Lillehammer, visst nok ståande på ein fot, og melder seg for politimeisteren der, som straks rullerer dei inn i Øst-Oppland Infanteriregiment, IR 5.

Saman med vaktlag frå dette regimentet blir far med på å opprette ein fangeleir i Lom, for tyske soldatar frå trefningane ved  Strandlykkja, og muligens også fengsla fallskjermsoldatar frå Dombås, før han vert send sørover igjen, etter ordre frå generalmajor Hvinden-Haug, som vil ha alle artilleristar til Tretten, og plassert på eit mitraljøselag frå Møre Infanteriregiment, IR 11, og han blir såleis med i kampane her, og seinare ved Kvam, der kyrkja vert sett i brann, og der mange soldatar kjem bort frå kvarandre, baskande gjennom mykje skog og roten snø i fjellsidene. 

Bak sperringar, og ved såkalla "beverdemningar", oppetter langs Lågen held så mitraljøselaget fram med å skyte mot tyske fly, som er einerådande i lufta, men særleg mot stridsvogner, som stendig et seg nordover, og som dei kan høyre raslinga frå på lang avstand. Men kulene bit dårleg, heller ikkje IR 11 har kraftig nok panservern eller feltkanoner som kan stoppe den tyske framrykkjinga, dei kan berre seinke og forhale, og så rygge tilbake, lengre og lengre tilbake, til Churchill, etter store tap, gir ordre om at dei britiske avdelingane i Gudbrandsdalen skal trekkje seg heilt ut, slik at  forsvaret av Sør-Norge fell saman, og dei to stridande bataljonane i IR 11 går fullstendig i oppløysing.

Med beskjeden om at einkvar må kome seg attende til forlegninga si som best ein kan, kjem far seg, etter to dagar og to netter, for det meste springande, jamsides med engelskmennene, som stel mat og syklar frå gardane nedetter Romsdalen, og saman med nokre karar frå IR 11, den siste biten med tog, til eit brennande Åndalsnes, får mat med nokre lotter på ein suppestasjon, og når endeleg Setnesmoen, der han tre år tidlegare har gjennomført fyrstegangstenesta. 

Han grev ned Kragen og resten av ammunisjonen i eit skogholt ved Eidsbygda, før han haikar vidare til Molde,


som framleis luktar svidd etter alle brannane som bombene frå flya har skapt, der han søv i eit kaiskur i tre netter, før han endeleg får båtskyss heimover, utasunds, til dei små øyane heilt i vest. Her melder han seg for lensmannen. Får beskjed om å ikkje reise heim. Men vente på nye ordrar. Sør-Norge har kapitulert. Men Nord-Norge kjempar vidare. Det er den tredje mai 1940. 24 dagar har gått. Framtida er uviss.


Kjelder:
Intervju med far i 1995.
Portrett av far (april 1940)
digitaltmuseum.no
festningsverk.no
oslobilder.no