søndag 1. november 2020

EKFRASE OVER PER BRATLAND

 

«Finne Kongen, det er oppdraget, folk må vite at han lever.» 

Eg-personen i novella Sølvbjørka/Snurre rundt omkring, er besatt av prov på liv. Med band for auga blir han køyrt rundt og rundt i Molde, i ein biljakt Molde rundt for å kapre såkalla objektivt dokument på at dei kongelege lever. 

Forfattar Øystein Orten driv eit snurrig spel med såkalla sanning og fiksjon. I kva grad er det fotografiet av Kong Haakon VII og Kronprinsen under Kongebjørka i 1940 objektivt sant? Novelle-fotografen sitt nærvere gjer jo noko med andleta til dei kongelege. Og fotografen tek val om lys og skugge, og om synsvinkel. Det gjer forfattaren også. 

Det er ikkje første gongen at Orten legg historisk materiale til grunn for skjønnlitteratur. Som i tidlegare bøker, er Krigshistorier skrive med stor empati med karakterane. Orten har internalisert sinnsstemningar, og klarer såleis å la det komme, heilt naturleg, som språk. 

Novellene er variasjonar over krigen. Premisset for novellene er så tydeleg gjort greie for at det etiske spørsmålet «er det greitt å dikte seg inn i hovud og kjensler til faktiske personar» blir overflødig. Det står jo roman på framsida, og forfattaren gjer, i etterordet, førebilledleg godt greie for tilhøvet fakta-fiksjon. 

Kvalitetsmessig spenner novellene frå den insisterande, empatiserande Søndagtrammen/Ikkje eingong havet, til det vellykka eksperimentet Festningsbryggja/Ausgerottet, og den uforløyste sistedelen av boka Kva skal det bli av guten/Då krigen kom til far. Men det heilskapelege inntrykket er ei samling godt researcha, velskrivne noveller som også har denne X-faktoren - ein form for poetisk motstand som gjer at novellene ikkje berre sklir forbi, sutalaust. 

Og kva er så etikken i botnen her? Eg spør forteljaren i Sølvbjørka. «Kongen, Kongen!», svarar den kvasse bladfyk, og spør seg kvifor han fér etter dette kongebildet. For avisa? Nei. For folket. Fotografen gir folket eit glimt av håp. Ansvarlege andlet med eit skjær av sol over seg, sjølv når Molde bombast og brenn. Fotografen, Kongen og Kronprinsen er redusert til tre vanlege menneske ilag, under bomberegnet. Orten avkler karakterane uniformar eller slitte arbeidsklede, og skildrar dei med andedrett, med bein som løper og auger som ser, eller ikkje ser. 

I dette samlast fleire av litteraturen, og særleg denne novellesamlinga, sine mulegheiter. Mulegheita for å skildre kva det er å vere eit menneske. Det er også ein aktuell tekst til ettertanke om kulturjournalistikkens evinnelege, nærmaste besatte jakt etter prov på verkelegheit.


Mette Karlsvik

Romsdals Budstikke 4.9.2020

tirsdag 15. september 2020

FOTO, SKJERM, SKUGGAR

 Lansering 
av "Krigshistorier"
på Ulstein Arena 10/9/2020
med 32 fotografi, skjerm og skuggar.


Foto: Leiv Arne Grimstad

tirsdag 8. september 2020

KRIGSHISTORIELANSERING

Torsdag 10. september kl 1900
vert det lansering av 
Krigshistorier


Ulstein bibliotek


Fin melding i Romsdals Budstikke fredag som var:


Forfattarintervju:


Vel møtt!

ETTER BASKETAKET

Ei fin oppleving
var det
å ta del i BASKETAK 
under Bjørnsonfestivalen på Teatret Vårt
laurdag 5. september


saman med Berit Rødstøl, 
Svein Sæter og Knut Ødegård,


avslutta med 
Knut si emninente opplesing av diktet


"Sirkusdirektøren".

FOTO: Øystein Eik, Bjørnsonfestivalen.

torsdag 3. september 2020

BJØRNSON I BASKETAK

Laurdag 5.september
vert det opplesing og bokprat 
på Bjørnsonfestivalen


saman med Svein Sæter,
Berit Rødstøl og Knut Ødegård
under vignetten "BASKETAK"
på TEATRET VÅRT
kl 1615.


I tillegg til mi eiga 
"Krigshistorier" (Samlaget),
har Berit Rødstøl gitt ut romanen 
"Etter punktum" (Samlaget)
og Knut Ødegård diktsamlinga 
"Sirkusdirektøren" (Cappelen).
Alle bøkene utgjevne i august 2020.

lørdag 29. august 2020

Adrianstua Digitalt Under Linda

Frå laurdag 30/8 kl 1200
sender Norsk Forfattarsentrum
Adrianstua litterære hagefest digitalt!

Mellom mykje godt program
kjem det også eit innslag 


der Ronald syng From a distance,


gjendikta til Frå det høge 
av Andreas Bjåstad,


og eg les 
Kjærleiken til menneske og kattar,


eit dagbokark frå Krigshistorier,


før bokaktuelle Odd


 syng
Kom lys frå lykt, 


 henta frå 
den siste teksten i boka mi,
til ein melodi han har laga sjølv, 


for omlag 20 inviterte gjestar


 under linda i Einabu på Hareid.

Heile festivalen, 
som vil vare omlag ein time,
kan sjåast fram til mandag 31/8 kl 1300



Foto: Nanseth Media (Camilla)

fredag 21. august 2020

KRIGSHISTORIENE ER UTE

 Då 
er "Krigshistorier" ute
i bokhandlane.


Boka inneheld
20
fiksjonstekstar,
med faktiske hendingar
frå den andre verdskrigen
som bakteppe,
ordna kronologisk,
og
med ein indre tråd 
i mellom.

Omslagsfoto: Katinka Goldberg.
Omslagsdesign: Magnus Osnes.

Lansering
på Ulstein bibliotek
TORSDAG 10. september kl 19.

Sjå

fredag 15. mai 2020

Shtumer Alef

5.-27. september
stiller den svenske fotografen
Katinka Goldberg 
ut dette spennande prosjektet i Trondheim Kunstmuseum


basert på ei jødisk kvinne si flukt
til Sverige
under den andre verdskrigen.
Les meir 
om bakgrunnen for arbeidet her:


Inspirare

Endå ein gong
lot eg meg overtale
eller kanskje heller freiste 
til å dele mine inspirasjonar
på fjesboka,
musikalske, denne gongen.


Endå ein gong
opplevde eg det umulege 
i ei slik oppgåve
sidan eg måtte skjere så mykje 
bort.


Og endå ein gong såg eg alt 
eg hadde gløymt
som burde ha vore med
for seint.


Men inspirasjon, kva er det?
Ordboka svarer:
Puste inn, fylle med ånd.

Så kvar skulle eg begynne?
Ved 10 års alder, ved 15 eller 18?

Kvifor ikkje med mor sine
lokkar frå sætrane
sunge igjen og igjen 
heilt frå eg var fødd
og som framleis syng?

onsdag 6. mai 2020

MAIDAGAR, OVERTAKINGAR

"Av og til tenkjer eg at historia er eit dyr



 som glefser etter føtene våre og veltar seg over oss så vi ikkje får puste. Vi gløymer ikkje desse augneblinkane. Og dette året, desse særskilte dagane eller minutta av våre liv, då nettopp dette hende, har etterlate ei kjensle inne i oss, som er uttrykk for ein heilt spesiell tilstand, som berre kjem til overflata seinare i livet når enkelte trivielle hendingar repeterer seg sjølve og gir påminningar om den gongen. Slik at, Den gongen då, blir til, Kvar gong når. Det kan vere lyden av eit flagg eller det bestemte plagget på ei klessnor som brettar seg ut i den friske brisen frå sørvest, viss det då ikkje er glasbitar i ein viss storleik som losnar frå vindaugsruta og treffer noko hardt eit tidels sekund seinare"

"1945 er dette mellomromet i tid. Dette året startar i mai. Eller kanskje sluttar det denne månaden. 1945 er martyrane sitt år. Oppstoda sitt år"

"7. mai. Stilsla som dirrar. Den spaknande vinden"

"8. mai står tom. Og tomheit står for overgiving, kapitulasjon. Sida er kvit. Urøyvd. Ein krig har vart i 1857 dagar, og denne skjelvande dagen, dagen då det meste av tvilen var borte, då alt skulle kome for ein dag, det vi kallar sanninga, eller det vi set i staden, skal gjerast synleg"

"Men 8. mai står tom. Sjølv ikkje i ettertid har han skrive inn noko på denne dagen, tenkjer eg, som om heilt vanlege ord ikkje strekte til"

"9. mai, samstundes med at Quisling overgir seg, går ein tysk soldat på ei mine som ligg i ei grøft langs vegen, og i dagane etter torer folk seg ikkje ut på åkrane av frykt for å gå på fleire"


"11. mai. Eg kan hugse at biletet hang på ein vegg heime. Sameleis som det hang over kateteret i det eine klasseromet på skulen. Overtakinga av Akershus.

Når han seinare snakka om denne hendinga, verka det som om dette var noko av det viktigaste som hadde hendt han i livet. Noko som rørte han reint fysisk. Han kunne bli frisk av å sjå på det, viss han var sjuk.

I dag veit vi at det i alle fall finst to bilete av den formelle overtakinga av Akershus festning denne dagen, og dei er tekne med berre få sekunds mellomrom.



 På det fyrste fotografiet, som vart teke av Aftenpostens fotograf Johannes Stage, og som altså er rekna for å vere det store frigjeringsbiletet frå maidagane, står fenrik Terje Rollem, sjef for ei Milorg-avdeling i Oslo, kledd i brune sportssko, selbustrømper, nikkers og ei grå sportsjakke, i stram givakt framfor festningskommandanten, major Nichterlein, med nypussa støvlar og med sine militære ordenar festa til brystlomma, og nokre steg attafor, hauptmann Hammel, med hendene langs sida og augene gøymde i det dystre myrkret under skjermen på uniformshua si.

Det kan ikkje vere tvil om at overtakingsseremonien er improvisert i all hast. Vi ser ingen flagg, det er heller ingen soldatar eller kjende bygningar i bakgrunnen, det er berre desse tre mennene på denne tomme festningsplassen, brukt som ekserserplass opp gjennom hundreåra, framfor dei anonyme kaserneveggane på Akershus.

Symbolikken er overveldande. Dette er det sivile Noreg mot den tyske okkupasjonsmakta. Ein einsleg mann kjem rett frå skogen for å overta sjølve kommandosentralen til den største krigsmakta i verda, som framleis har 350 000 soldatar under våpen i Noreg.

Terje Rollem, med kommandoen over 97 heimefrontssoldatar, som har ein pistol i den svarte taska på magen, og ein kikert som heng lauseleg over skuldra, har nyleg vore inne i kommandantbustaden og sagt fram ærendet sitt. Men nestkommanderande på festninga, hauptmann Hammel, nekta å overgi festninga til ein sivil person, medan kommandanten sjølv var meir medgjerleg. Uovereinskomsten mellom desse to, Hammel og Nichterlein, førte til at hauptmannen ikkje var skikkeleg på plass før seremonien var i gang. Og det er dette som er bakgrunnen for det andre fotografiet, teke nokre sekund tidlegare, der Hammel kjem gåande bakfra, og opp på sida av Nichterlein, som for å avverje det heile, denne totale fornedringa, det å gi frå seg alt til ein heilt alminneleg, ubetydeleg nordmann.

Altså: Den alminnelege. Den ubetydelege."

Utdrag frå kapittelet Kvitt flagg Vegen til Neverland (Samlaget 2005) s 129-140, 
som er andre bok i Livingstone-trilogien (2003-2007).

Foto: digitaltmuseum.no, snl.no

søndag 19. april 2020

KVA SKAL DET BLI AV GUTEN

###
"Far var fødd på ei lita øy langt ute i havet som det femte barnet i familien. Det var oppe på loftet i eit høgt hus med mange små vindauge som vende mot fjorden og fjella i aust.


Det var i 1915. Den tjueandre februar. -På Pederi stol, som mor hans sa med eit ørlite smil om munnen. -Det er ein lukkedag, gut, heldt ho fram og strauk han over det lyse håret. Far kunne hugse skipa som vakta om kysten under den fyrste krigen. Dei lange skuggane som smaug seg langs holmar og skjer. Nesten oppslukte av natta. Hadde det ikkje vore for lanternene, grøne når dei seig nordover, og raude når dei stiltra seg søretter. Det var «Norge». Og det var «Eidsvold». 


Mange hundre mann var om bord der. Skulle verne om nøytraliteten. Far skulle alltid minnast dette ordet som noko usikkert. Ja, nesten farleg. Dei grøne og raude augene om natta. Nøytralitet."


###
"Då krigen endeleg var slutt, blei farmor med barn igjen. Ho var i sitt førtisjette år. Det blir ei jente,  sa ho. -For då har Vårherre gitt meg tre av kore slaget. -Dessutan kjenner eg det på kvalmen. -Det er ein typisk jentekvalme. Så medan magen vaks, song farmor til dette ufødde barnet . Helst om kveldane. "

Kom lys Frå lykt Med skin Hit ned
Og ver eit håp i natt
Kom glimt Av sol Med von Om fred
Hit til min største skatt

Det var mest sulling og nynning. Enkle tekstar som vart til ut av ingenting. Fyrst ein strofe. Og sidan to og tre og jamvel fire. Medan ho strikka små trøyer og brøker av ull ho hadde karda og spunne til garn ho sidan farga sjølv.

Om krig Og svolt Til oss Vil nå
Min song du jamnt skal få
Viss svik Bak rygg Og naud Kryp på
Ein gneist du snart skal sjå

Høyr elv Frå fjell Med regn Mot hav
Der båt mot hamn glir inn
Høyr fugl I skog Og rop Frå kav
Der folk sitt arbeid finn

Sjå strand Kring land Der sjø Snart flør
Og tenk kor mildt det gjeng
Sjå snø På fjell Der kveld Snart strør
Små ord hit til di seng" 

https://www.youtube.com/watch?v=seHE51ArBTU&feature=youtu.be&fbclid=IwAR054GHoxjz28jcAmD5nGE_8j459eRuAZtvMDdq02spT4-4fkQjmf62B0jI





###

"Men på preikelaussøndagane, etter opplesinga av Huspostillen og salmane og fadervåret, då nesten heile familien sat i léveggen og smakte på dei milde tonane frå trøorgelet, og liksom venta på at noko skulle ta slutt eller ta til, då sa farfar brått. -Ein blir ikkje rik på innaskjersfisket. Ikkje på hummaren heller. Så var det blitt stille i léveggen. Sola skein. Himmelen var blå. Men nordavinden like jamn og hard. Før farfar endeleg heldt fram. -Så kva skal bli av deg, gut."


###
"Farfar kunne ikkje heilt tru at det ikkje skulle bli fiskar av yngsteguten også. Derfor bestemte han at det måtte bli Lofothavet på far. Saman med eldstebroren, Fastemann og svogeren Ole, som hadde gifta seg med eldstesøstra hans, etter å ha reist til Amerika, men kome tilbake, utan å finne gull. Det var i 1930. I slutten av januar gjekk dei nordover med skøyta. Fire dagar tok det å kome fram. Det var god fart. Far stod i byssa. Skulle sørge for at karane fekk nok mat."


###
"Til våren går far for presten saman med nabojenta. Altså Anna. Ho har brunt hår kjembt sirleg til sides. Festa i to klemmer over kvart øyre. Er véret godt, ror dei saman over til den flate øya der kyrkja er. Far liker Anna. Og han trur at Anna liker han. Til  konfirmasjonen får han Bibelen av Den gamle. Dei ugifte tantene gir han Nynorsk salmebok. Det er gilde gåver. Namnet hans er skrive i gull på det svarte omslaget. Fødselsdatoen på side ein med mor si sirlege skrift i raudt blekk. 22. februar. Pederi stol. På kyrkjetrappa gir han tjuvjoegget til Anna. Ho veg det i handa. -Kor lett det er, smiler ho. -Ein skulle ikkje tru at det har vore liv inni noko slikt."




###
"Om hausten blir han med storebroren på jakt. Dei gøymer seg bak steinar og tuer og fyrer av på ender og gjæser inne i myrane. Dei dukkar i lyngen når tjuvjoen stuper. Dei ror ut til skjera og siktar på skarv. Når den dempa lyden frå børseskota kjem tilbake frå fjella inne i fjorden, forstår dei kor einsamt dei bur. På denne fordømte prikken ute i havet. Der alle fuglar smaker tran eller tare. Så midt i skipsleia. Og likevel så utanfor alt.



###
"I 1932 søkjer far seg inn på Underoffiserskulen i Trondheim. Det er opptaksprøve i Stiftsgården. Lokala luktar gamalt støv. Minner han om teikningar frå 1700-talet han har sett i skulebøkene. Langpiper og rokokkomøblar. Det overraskar han stort at han kjem inn. "




###
"Så på preikelaussøndagane. Etter Huspostillen og salmane med akkompagnement frå trøorgelet. Då han sat saman med dei andre ungdomane. Der oppe i haugen. 


 


I ly for nordavinden. Og lytta til sveivegrammofonen. Der den mjuke og mørke stemma til Bing Crosby kraup ut frå høgtalaren. Det var «Soon». Og han fekk ei kjensle av at jentene såg på han kvar gong han sveiva denne. For dei sette seg tettare inn til han. Kanskje særleg Anna. Ho røyvde liksom på leppene. Som om ho song med. «Soon. Maybe Not Tomrrow. But Soon. There`ll Be Just Two Of Us». Då tenkte far. -Kanskje ikkje i morgon. Men snart. Då kan alt dette som eg lengtar etter begynne."


###
"Det vart mykje slosting på landbruksskulen. Gutar frå øyane møtte karar frå fjordane. Og dei kvesste seg på kvarandre. Til ein av kompisane heime fortalde far at han ein gong fall ned ei trapp medan han slost. Til mellombroren ymta han frampå om ei jente. Men han ikkje ville nemne namnet på henne. Av gruppebiletet utanfor internatet kan ein ane at det var eit middels år. Eit mysande blikk. Ein slags skugge over panna."






###
"Men militæret vil ikkje sleppe han. Under fyrstegangstenesta på Setnesmoen blir han avbilda med ei fløyte hengande i ei snor og to vinklar på armen. Altså korporal. Han står i profil. Smiler mot nokon vi ikkje ser. Dette var truleg eit godt år. Ein kan sjå at det ligg noko nytt inne i dette smilet. Mange gonger fortalde han om utmarsjane til Romsdalshorn. Elva som krumma seg langs vegen. Kor han sveitta i solsteiken. Og skyttarprøva. Far elska å skyte."









###
"Men i den same stormen riv «Snøgg» seg laus frå kjettingane som er festa til dei tunge lodda i sjøen og kjem i drift innover fjorden. Innover, innover berst det. Fyrst når uveret stilnar, kan dei begynne å leite. Tre dagar går det før dei finn han att på ei strand. «Snøgg» ligg sidelengs i fjøra som eit drukna menneske. Nedherja og med fleire hol i skroget. Det er ein katastrofe for farfar. Forsikringa vil ikkje dekkje ein like stor båt. Ingen pengar vil vere att til noko som helst."



###
"Truleg er det i løpet av desse månadene at far les annonsen. Det må vere i «Budstikka» eller «Romsdal Folkeblad». Om opptaksprøver til Befalsskulen. Infanteriet. Luftvernartilleriet. Kanskje var det noko likevel, dette med skytinga, og ei lita, men stabil inntekt. Han søkjer, får eit brev i posten, pakkar toalettsaker og Nynorsk salmebok i sekken, reiser med toget frå Åndalsnes, møter til opptaksprøva, kjem inn. Året er 1939."


Utdrag frå teksten 
KVA SKAL DET BLI AV GUTEN / DÅ KRIGEN KOM TIL FAR
KRIGSHISTORIER
som kjem ut på 
Det norske Samlaget
 september 2020