mandag 27. november 2023

BOKBAD MED DEN BORTKOMNE

Då var Vikebladet innom skulen 
og tok nokre bilete i høve bokbadet med Liv Osnes Dalbakken og meg 
kring romanen "Den bortkomne"


ved Hareid Folkebibliotek 
i morgon tysdag 28/11 kl 1900


der også trubaduren Tormod Engen vil synge og spele
og Norli Amfi Ulsteinvik 
  selje bøker.


Alle foto:
Ole-Ottar Høgstavoll/Vikebladet

Sjå elles Vikebladet sin omtale av arrangementet her: 

https://www.vikebladet.no/kultur/i/Mo0bG5/gav-ut-ny-roman-i-haust-no-skal-han-bokbadast-baade-i-hareid-og-ulstein 

torsdag 26. oktober 2023

Utfordrande roman frå Øystein Orten

Forfattaren Øystein Orten frå Hareid kom denne månaden med ein ny roman. «Den bortkomne» er den 15. boka frå hans hand. Eg brukte halvanna kveldsøkt på ei forteljing som eg ikkje nøler med å kalle fengslande, ja, bortimot glitrande. Ikkje minst fordi Orten handterer nynorsken sin til kunstnarleg perfeksjon. Han målar menneske, natur, vêr og bygdelag i eit språk som går rett heim hos meg; presist og vakkert, samtidig som det ikkje svulmar - på ingen måte!

Romanen er skriven i eg-form, som kan vere krevjande, men som Orten taklar fint. Hovudpersonen er lektor og arbeider i ein vidaregåande skule i Innlandet. Han har vakse opp på det som i boka heiter Ytre Søre; øya der han har barndomsheimen sin, minner om Hareidlandet. Han har studert i Volda og har jobba på ein skule i heimtraktene.

Etter ei hending i livet sitt, skaffar han seg altså jobb ved Mjøsa. Foreldra er døde, men lektoren har brukt barndomsheimen i feriar. Men så, medan det er vinter over landskapet, vender han tilbake til heimbygda. Det er så uventa at naboane byrjar å stusse. Det er midt i skuleåret, og folk som fer forbi, oppdagar at den elles så opne og omgjengelege karen har slått lyset av og trekt gardinene for.

Sjølv får eg assosiasjonar til ei hending med ein ven i nabolaget for 30-40 år sidan. Ein dag kom han heim frå jobb, drog for gardinene og kraup rundt på golvet for at naboane ikkje skulle sjå at han var der. Han hadde imidlertid gjort noko ulovleg og vart etterforska av politiet. Men kva har læraren i Orten-romanen gjort? Sei det.

Permisjon, svarer lektoren, når folk vil vite kvifor han har reist til Ytre Søre midt i skuleåret. Han vandrar kvilelaust rundt i barndomsheimen, leiter i gamle papir og album og grev i si eiga fortid, prøver å forstå situasjonen. Han får diffuse telefonsamtalar frå rektor - og frå leiaren av Nemnda - som skal behandle saka hans. Kva har han eigentleg sagt i klasserommet? Korleis underviser han? Metodane og meiningane; gammaldags? Ikkje minst: Kva skjedde mellom han og 16-årige Embla på det grupperommet?

Den bortkomne er ein fleirtydig roman som rommar fleire forteljingar - om minne, skuldingar og lærarens utsette rolle. Sjølve prosessen mot eg-personen, seigpininga, kan nesten føre assosiasjonane i retning Franz Kafka. Mellom linjene kan du kjenne metoolukt og ein snev av moderne kjønnsideologi. Kva vilkår har ytringsfridommen i vår tid; handlingsrommet til ein lærar, kor langt kan han gå for å utfordre elevane?

Orten serverer oss også ei intimscene som kunne vere ein Michel Houellebecq verdig. Det er ikkje å forakte. Men først og fremst utfordrar han. Ein fascinerande og aktuell roman, og eg vil gi mi beste tilråding.

Asle Geir Widnes Johansen

Vikebladet/Vestposten 17.10.23

Nær på med Ronald

Onsdag 18. oktober hadde eg gleda av å ta del i Ronald Øvrelid sin visekveld "Nær på" ved Hareid Folkebiliotek. 
Mykje folk (over 100) hadde møtt fram til dette arrangementet, som var ein del av Hareidsstemna, kanskje Sunnmøres eldste kulturfestival (like gamal som meg).

I tillegg til Ronald sine framføringar, spelte og/eller song også Odd Goksøyr, Tormod Engen, Hege Holstad og Trine Teigene Eidsvik.


 Innimellom alt dette las eg fem utdrag frå den nye romanen min, Den bortkomne. 

Ein gild kveld - verkeleg!

søndag 1. oktober 2023

Roman sju, bok femten

Då er altså romanen Den bortkomne ute 
i bokhandlar og bibliotek.

 Eg har brukt mykje tid på han. Nærare tre år. Mange avvegingar er gjorde. Og mykje tekst er strokenSkriven på nytt. Og stroken igjen. Slik presenterer forlaget romanen.


I det ytre handlar altså boka mykje om læraren si rolle. 
Ytringsfridom. Handlingsfridom. Korleis kan ein presentere lærestoffet i fag som norsk, historie og religion 
for 17-18-åringar i den norske skulen 
i året 2023? 
Og kva bør ein? 
Finst der grenser? 
Dette er spørsmål som lesaren 
truleg vil stille seg under lesinga av romanen.
Men under den ytre handlinga
strøymer læraren si eiga historie. 
Erfaringar. 
Forventningar. Sorger. Oppturar. Traumer.
Personlege tap.
Alt dette som berre sjeldan kjem til overflata 
i møte med andre menneske.
For forfattaren vil denne historia vere like viktig.
Eg håper på reaksjonar og tilbakemeldingar.

God haust til alle som les!

søndag 9. april 2023

Niande april igjen og igjen

Hausten 2021, etter nyleg å ha gitt ut kvar vår bok om okkupasjonsåra, besøkte Svein Sæther og eg fire bibliotek på Sunnmøre for å halde ein samtale rundt spørsmålet: Skal vi aldri bli ferdige med krigen? Og svaret frå publikum, som var ei god blanding av unge og eldre, kvinner og menn, var temmeleg unisont: NEI!

I skrivande stund, medan kampane rasar, tusenvis av menneske døyr og byar vert lagde i ruinar i Ukraina - slik at dei liknar på Dresden i mai 1945, vil nok dei fleste vere samde om at svaret må bli det same. Vi blir ikkje ferdige med han, krigen, same kvar han er eller når han var. Men vi må lære av han.

Dei siste vekene har NRK vist dokumentaren De siste dødsdømte - om gjeninnføringa av dødsstraff og rettssakene mot dei mest framståande landssvikarane - som i samarbeid med dei tyske okkupantane hadde dolka sine eigne i ryggen og drive med bestialsk tortur på vegner av Gestapo og det tyske statspolitiet - noko som for dei fleste førte til avretting ved skyting innanfor gamle festningsmurar, t d ved Akershus, Sverresborg eller Kristiansten, i åra 1945-1948.

Etter mitt syn er serien svært god, ikkje minst fordi filmskaparane nyttar kjelder som filmklipp (nye), avhøyr (tilståingar), brev (skrivne rett før eksekveringa)og intervju av nære slektningar - ofte nieser eller nevøar - som trass i skam og skuldkjensle har valt å stå fram med forteljingane sine, og som også blir med på å oppsøkje  stadane der ugjerningane vart gjorde. I tillegg fortel historikarar med gode lokalkunnskapar om hendingane som førte fram til det fatale valet - dette å bli med fienden - og jakte på motstandsfolk, deira eigne landsmenn, som kjempa for eit fritt Norge - og sidan nytte dei mest grufulle metodar for å presse opplysningar ut av dei og - i fleire tilfelle - jamvel drepe dei.

Dokumentarserien greier også å setje liva til desse menneska (torturistane) inn i ein historisk kontekst. Kvifor valde dei slik dei gjorde? Kva ytre omstende førte nordmenn fram mot eit så forvilla standpunkt - å sleppe fienden inn - og sidan samarbeide med han - på verst tenkjeleg vis? Kva menneskesyn låg til grunn? Og inne i dette menneskesynet - kor mykje var eit menneske verdt? 

Av dei fem episodane som eg har sett til no - er personlege nedturar og trua på enkle løysingar noko som fleire av desse dødsdømde har til felles. Med mellomkrigstida sine økonomiske turbulensar som bakteppe, blir taparane skapte, og demagogane frå NS kan fiske i opprørt vatn. Konkursar. Arbeidsløyse. Utanforskap. Alt dette som pressar eit menneske til å spørje seg sjølv - kva no? 

Men historikarane stiller også kritiske spørsmål rundt oppgjeret. Gjeninnføringa av dødsstraffa i 1945 bryt med prinsippet om at ei ny lov ikkje kan ha tilbakeverkande kraft - nedfelt i grunnlova sin paragraf 97. Handsaminga av fangane fram mot domfellinga (som kunne ta opp til to-tre-fire år) kunne i fleire tilfelle også ha preg av vald - styrt av hemntankar etter det som nettopp hadde skjedd. Samtidig vert politiet plukka ut til å avlive desse fangane - noko dei motsette seg, men vart tvinga til å gjere likevel. Også dette - vert det hevda av desse historikarane - bryt med grunnleggjande prinsipp for ein rettsstat.

Ingenting kan likevel forsvare dei grufulle handlingane nazistane sine torturistar gjorde. Det finst ingen formildande omstende. Likevel lyt vi prøve å krype inn i hovuda deira. Kva førte dei fram til dette? Kvifor gjorde så mange av dei noko dei kanskje inst inne visste var frykteleg gale? Og korleis kan vi unngå at noko slikt skal skje igjen?

 Eg trur vi  har ei plikt til ikkje å gløyme. Vi har ei plikt til å ikkje vere likesæle når krigen herjar. Derfor må vi aldri bli ferdige med den niande april.

Foto: Far si feltflaske. Frå kampane i Gudbrandsdalen april 1940.

mandag 3. april 2023

Barabbas vs Jesus/Point of View

Nokre påsketradisjonar er vanskelege å bryte. 
Lesinga av Pär Lagerkvist si bok Barabbas frå 1950.
 Romanen er eit strålande døme på korleis ei kjend forteljing kan opplevast totalt annleis når blikket kjem frå ein annan stad. Der Barabbas står. Og fylgjer dramaet frå utkanten av folkehopen. 
Synsvinkel er eigentleg eit dårleg ord. Point of view er betre. 
Staden der tilskodaren står. Barabbas sitt blikk. Mot krossen. Og han som heng der i staden for han sjølv.

I 2011 skreiv eg eit lengre blogginnlegg om denne romanen.

https://oysteinorten.blogspot.com/2011/04/par-lagerkvist-barabbas.html

G O D  P Å S K E  !



lørdag 1. april 2023

torsdag 19. januar 2023

KVELDSSONG FOR PER


I fjor. Tjuesjette april. Rett før midnatt. Ei melding frå Volda. Det var Per: Kva med jazz og lyrikk på Hareid bibliotek? Og eg svarte: I vår har eg ikkje tid, men kanskje til hausten? Per: Supert! Vi held kontakta.

Altså Per. Fire år eldre enn meg. Ein av storegutane på Gjerda då eg vaks opp. Nummer tre i ein søskenflokk på sju. Nytt, stort hus. Diger plen. Lærarforeldre. På ungdomsskulen. Far rektor. Mor lærar i framandspråk.

Vi snakkar om 60- og 70-åra. Hareid kommune. Gardsnummer 45. Gjerda var ein flott plass å vekse opp på. Nær skulane. Kaiene. Butikkane. Riksvegen. Men også nær skogen. Fjella. Og ikkje minst vatna. Der kræene vód.

Her var mange born på same alder. Det var hyttebygging i Lissjeskogen. Fotballsparking på Bøen. Gøyme og leite i djupe vårkveldar. Før vi vart dregne inn den hareidske kulturen. Speidar. KM-klubb. Korps. Fotball. Eg kan hugse Per i patrulja Bjørn. Som ving på guttelaget (i gul drakt). Og som bassist i Ten Sing. Ei slags utdanning.

Litt seinare: Jam Sessions i stova deira. Eg på piano. Per på gitar. Noko som liknar på jazz. Blues. Jamvel rock. Litt Uriah Heep. Og Deep Purple. John Scofield. Tommy Bolin. Tolmodige foreldre på kjøkenet.

Midt på åttitalet: Musikkstudiet på lærarskulen i Volda. Eg på halvårs. Han på heilårs. Samtidig som han spelar i Bokkereidars Bluesband. Under elevkveldane på samfunnshuset kunne eg skryte av at eg kjende gitaristen som spelte opp til dans.

Så går ti år. Tjue år. Per dukkar opp på boklanseringar. Han les bøkene mine. Kjem med positive tilbakemeldingar. Han kjenner seg att.

Etter lang tid opplever ein altså dette. Ein har noko felles. Verdiar. Landskap. Minne. Jamvel røter. Ein dregst i hop. Søkjer saman.

Per er aktiv på nettet. Særleg på Facebook. Han set seg grundig inn i aktuelle saker. Og kommenterer dei. Med kvass penn. Straumkrisa. Vindmøllene. Den politiske utviklinga i landet. Men også i verda. Prestestyret i Iran. Woke-rørsla. Og unnfallenheita til styrande politikarar. 

Han er modig. Skarp. Legg ikkje fingrane mellom. Han talar Roma midt i mot. Det politisk korrekte midt i mot. Det er elitane.  Autoritetane. Personar og grupper med mykje makt. Som set dagsorden. Som formulerer narrativa. Det er desse han vil stille til veggs. Og krevje svar frå. Kjernen er menneskerettane. Særleg ytringsfridomen. Ingenting er viktigare. Per har eit opprør inne i seg. Kanskje med røter frå kampen mot EEC i 1972. Der faren var aktiv. Altså motstand.


Og som ein vegg opp mot dette. Det vakre i musikken. Inne i rytmane kan han kjenne seg fri. Levande. Leiken. I harmoni. Balanse. Per er god på gitar. Han er ein av dei beste. Det er jazz. Samba. Bossanova. 

Heime i stova i Volda spelar han inn eigne låtar. Leaving Town. Evening Song. Love for Sale. Men han lagar også nye arrangement til gamle klassikarar. Høgt frå den himmelske klåra. Den fyrste song eg høyra fekk. Legg dei ut på Youtube. Ofte med foto i bakgrunnen. Av dette som betyr noko. Seglbåten. Ishavsskuta Polarstar. Men aller mest familien. Gutane hans. Bestemora i Brandal. Mor og far. Og syskena. Helst frå oppveksten. På Gjerda. Hareid. Gardsnummer 45.

Hausten kjem. Per søkjer vestover. Heimover. Legg naturen ut på Facebook. Niande september: Mosvarden. Brørene. Sarshornet. Seksten foto. Blå himmel. 

Ellevte september: Endå ein gong heimover. Brørevatnet. Rypdalsvatnet. Signalhornet. Skolma. Femten foto. Lettskya. Smågrått over Brandal. Men havet som ein bakgrunn for alt.

Trettande september: Ørsta. Råsa over Daleteigane. Under Saudehornet og Vassdalstinden. Elva som renn langs med.

Syttande september skriv Per: Nye strengar i kveld. Faculty of Funk. Stødt. Ørsta. Eg anar iver. Glød. Forventning.

Så tjuetredje september. Det er ein fredag. Om morgonen. Ny melding frå Volda. Frå ein slektning: Ser at du er ven med Per Arne på Facebook. Han døydde i natt. Men det visste du kanskje?

Eg svarer tilbake: Nei og nei og nei! Resten av dagen blir annleis. Timane på skulen rare, underlege.

Og no. Snart fire månader etterpå: Kva ord kan oppsummere eit vennskap?

Sjølvsagt sakn. At her er blitt tommare. Men også glede. Og takksemd.

So long, Per!