«For synda til fedrane straffar han born og borneborn …»
«Kjære Daniel! Det er ikkje berre denne siste opprivande
hendinga som tvingar meg til å skrive ned desse orda. Eg har lenge hatt eit
ønske om å bli kjend med deg og vise litt av kven eg eg er, og kvifor ting er blitt
slik dei er blitt.»
Slik opnar siste romanen til Øystein Orten, Aldri kome tilbake. Med få ord vert vi
førte rett inn hovudmotivet, svik og avstand, ein mann som prøver å bøte og
bygge bru over ein avgrunn han sjølv til dels har skapt. Og vi kjenner att
sjangeren, brevromanen, med sine mulegheiter og avgrensingar.
Mannen som skriv er den tredje i ei rekkje av fem i rett
nedgåande linje, han skriv til den siste i linja, barnebarnet sitt, og han
trekkjer trådane bakover i tida til sin eigen bestefar. Boktittelen og innleiingsorda
gir oss altså hint om kva denne romanen vil handle om, det er menn som
forsvinn, ved eller utan eigen vilje, menn som sviktar, menn som kjem tilbake,
men ikkje lenger er den dei var. Det er dette som er maktpåliggande for
brevskrivaren å fortelje, formidle vidare, for å bli forstått av barnebarnet,
men truleg også for rydde i sine eigne minne, sine eigne kjensler, og for å
tydeleggjere alt dette kallar han brevet sitt, vedkjenningane sine, for
Forsvinninga si bok.
Eg-personen, brevskrivaren, er ikkje berre plassert midt i
denne nedstigande rekkja av menn, han er også plassert midt i det store
vegskiljet i førre hundreåret, andre verdskrig. Her vert han unnfanga og fødd,
og det er også krigen som skal skape føresetnadane for det som vidare skjer med
faren og bestefaren. Han er også av den første generasjonen som får glede av
den nye tida, med Statens lånekasse og dei mulegheitene det ga mellom anna landsens
ungdom, mulegheiter for utdanning og andre liv, men også med den konsekvensen
at ein stor del av desse forlét heimstaden for godt, og enda opp som
akademikarar i sentrale strok av landet. Slik også med brevskrivaren i denne
romanen, han reiser ut, lever livet sitt andre stader, men kjem så tilbake,
aldrande med tid og rom for refleksjon over alt som har hendt.
Krigen har vore eit sentralt motiv også tidlegare i Øystein
Orten sine bøker, som i så mange andre bøker. Det er ikkje lett å skrive noko
nytt og originalt om andre verdskrig i Norge, men det er heller ikkje poenget
her, krigen er ein nødvendig føresetnad for hendingane i romanen, kva rammer
desse menneska må leve liva sine innanfor.
Andre attkjennelege motiv hos Orten er det nordvestlandske landskapet,
her i bygda Døsavåg med kjende detaljar. Det er fiskarbønder og lågkyrkjeleg
religion, ungdommar som reiser til sjøs og kjem tilbake eller ikkje, det er eit
miljø der mennene kan kome og gå mens kvinnene held dagleglivet i gong og liva
i hop, det er tenestetauser, koneemne, gamle mødrer og ugifte tanter. Det er
lågmælt alvor, men ikkje utan humor. Og ikkje minst i skildringa av dette
landskapet kjem Orten sin styrke som forfattar fram, i det knappe, poetiske språket
han nyttar som opnar for attkjenning og inviterer lesaren inn i handlinga
gjennom detaljobservasjonar og kjensler.
Mange av hendingane i romanen er dramatiske, enten det no er
krigshandlingar eller personlege nederlag, men desse er ikkje pensla ut eller
forstørra, dei er skildra i eit lågmælt, nesten resignert språk, som i alle
fall for denne lesaren gjer lesaropplevinga sterkare. Eit anna element i
romanen er at Orten gjer flittig bruk av heile den vestlege kulturtradisjonen,
frå Jakob Sande til greske mytar og Bibelen. Ikkje minst flettar Orten inn
myten om Ikaros på ein måte som utvidar perspektivet, Ikaros som i glede over å
ha sleppt ut av eit fangenskap, over å kunne kome heim, i overmot flyg for nær
sola så voksen som held fjørene i vengene hans samla, smeltar, og han styrtar i
havet.
Skulle alt dette vore skrive ut i vanleg romanform, hadde
det fort blitt både omfangsrikt og tungt. Derfor er brevforma eit grep som gjer
det heile overkomeleg både for lesaren og kanskje også for ein forfattar. Brevforma
let forteljaren vandre i tida, flette hendingar og historier inn i kvarandre i
små glimt, korte avsnitt som til saman formar ein heilskap, eit liv, eit
menneske sin grunnleggande trong for å forstå og rettferdiggjere livet han
eller ho har levd, lengten etter samvær, samanheng og kanskje tilgjeving.
ODD GOKSØYR
Vikebladet/Vestposten 12/2/19
