mandag 31. oktober 2011

Øystein Orten: Sjabervik (2011)



Noveller for alle årstider


Øystein Orten tek med seg den språklege presisjonen frå lyrikken inn i forteljekunsten og skaper eit rapsodisk epos over ei fiktiv sunnmørsbygd gjennom 180 år. I fin stil.


Det finst ingen stad med namnet Sjabervik, ikkje ein gong på Sunnmø­re. Men i Øy­stein Ortens novel­l­esaml­ing er dette det geografiske brennpunktet i eit tidsspenn frå husmann og fut på 1830-tal­et til­ tamil­ske fotbal­l­tal­ent i dag. Og l­andskapet er umiskjennel­eg vestl­andsk, med snø­fjel­l­ i aust, storhavet i vest og eit hardbarka fol­kesl­ag på ø­y­ane mel­l­om.

Orten presenterer dette by­gdesamfunnet gjennom fire bol­kar som har fått meteorol­ogiske nemningar: «Frost», «l­æke» (mil­dvêr), «disme» (fuktig l­uft) og «ky­l­d» (kul­de). Orten l­ikar å setja l­okal­farge på fortel­jingane sine, også språkl­eg. I den historiske reisa novel­l­esaml­inga
er, ser vi også konturane av ei språkutvikl­ing. Eit par av tekstane er på dansk, sl­ik norske embetsmenn skreiv det tidl­eg på 1800-tal­et (eg trur kanskje Orten bommar l­itt på dei mjuke konsonantane her og der).
Seinare kjem ei dagbok frå 1920-tal­et, på til­nærma Aasen-normal­. Historia l­igg ikkje minst i språket. Men den l­igg også i l­ivsvil­kåra. Det er tæring og spanskesy­kje, materiel­l­ naud og sl­ektningar i Amerika. Det spegl­ar seg i språk og fø­restel­l­ingsverd.



Presist og bru­talt. Det har hendt mykje på Vestlandet sidan 1835. Den fø­rste novel­l­a handl­ar om ein kar som bl­ir frakta i jern til­ l­ensmannen og seinare sett i gapestokken.

Det er fortal­t med groteske detal­jar: Karen bl­ir sl­ept i jern
 etter hesten, og futens mann parkerer han ute i kul­da medan han sjø­l­v får seg middag og dram på vertshuset. Ei av dei siste fortel­ presist og brutal­t om konfliktane i det norsk-tamil­ske mil­jø­et, og om tenåringens ul­ø­y­sel­ege konflikt mel­l­om sl­ektspl­ikter og integrasjon. Sambandet med den stø­rre verda er der heil­e tida, men på ul­ik måte. Ei tid var bakkane i
Dakota eit nært nabol­ag. Sjø­en er veg til fiske, rikdom el­l­er farl­eg krigssigl­as. Orten har tidl­egare skrive om okkupasjonstida og shetl­andstrafikken og kjenner det historiske stof­fet godt.

Det rapsodiske i boka l­igg ikkje berre i at hendingane er spreidde over eit l­angt tidsrom. Det l­igg også i at heil­t ul­ike stemningar og temperament bl­ir fanga inn. Dei harde historiske real­itetane bl­ir skil­dra rett på og barskt, som ein hardfø­r l­os vil­l­e fortal­t det. Det bl­ir fortal­t om kjærl­eik på tvers av stendene og om ul­y­kker på havet. Men også dei l­ett original­e ty­pene, med harde nevar og kraftful­l­t språk, får stå fram.



Lesverdig og slåande. Eit godt døme er novella "Mobro" (morbror), som lever eit fritt og vilt ungkarsliv til han er 69. Då giftar han seg og får ein god slump lyshåra døtrer. Dei køyrer han på dans med traktor når han er 90, og han sit på traktoren og ventar til musikken er slutt, og dei skal heim att. Han har brennande lyst til å gå inn på dansen, men held seg tilbake for skams skuld. Når han som 95-åring blir skulda for å vere far til eit barn utanfor ekteskapet, tek han ansvaret med glede, men nektar å betale bidraget.

Det kling folkeleg forteljetradisjon av slikt: overleverte skrøner og halvsanningar og ideal som er fødde opp på skrinn jord og utsiktene til eventyrlege inntekter på havet.

Det som gjer Ortens bok lesverdig og slåande, er evna til å fanga opp, kultivera og reindyrka slike forteljeformer, frå den sentimentale kjærleikshistoria, den reine armodsberetninga og den reine skrøna. Det er gjort med presisjon og eleganse, i eit språkleg rom der novella forsyner seg både av den store forteljinga og av det korte, lyriske diktet.

Det er like mykje vestlandsk lys og fukt i denne boka som i eit maleri av Ørnulf Opdahl. Og til tider er det skimrande vakkert.



Jan Inge Sørbø


MORGENBLADET 27. MAI 2011


































søndag 23. oktober 2011

Øystein Orten: Sjabervik (2011)



Samme sted til ulik tid

21 liv over 175 år

Kort sagt: Det har vært herlig å lese en solid novellesamling igjen. Etter en lang periode uten nye korttekster som har berørt, hvor returen til Kjell Askildsens små mesterverk aldri har vært nærmere. Så kom Øystein Ortens "Sjabervik".

Boken består av 21 tekster. Små innblikk i like mange livsløp. Enkelthendelser eller lengre perioder i 21 tilværelser presenteres, tangeres og flettes sammen i en broket vev av langt fra opplagte knutepunkter. Ressurssterke og utstøtte. Livstrøtte og viljesterke. Alt og ingenting. Smått og stort.


Kystbygda Sjabervik er arenaen for livsløpene, som utspiller seg i et tidsrom på 175 år. Presentert med inspirert fortellerglede fra en opphavsmann som åpenbart er blitt glad i aktørene - og som gir dem mer enn nok substans til å stå på egne bein.

Det litterære grepet er ikke nyskapende, men hos Orten fungerer det glimrende. Mest fordi han i kvalitativ søken etter det store i det lille - hverdagslig tilværelse og sosiale relasjoner - får fram usminkede og mindre opplagte sider av det å være menneske. Lite pent er det også, innimellom. Mørkt og vakkert.

Aktørene - tilsynelatende fritt valgt blant et ubegrenset antall sjeler - er langt fra like. De står i kontrast til hverandre, men har også mye felles. Ikke tid, men sted. Orten minner oss om noe sentralt. Tiden går ikke - det er mennesker som kommer og går. Steder forandres ikke - det er vi som beveger oss og endrer tilværelsen. For oss selv og hverandre.



Arnstein Olaisen


Haugesunds avis 14. september 2011


onsdag 19. oktober 2011

JUBILEUMSVERKET

Jubileumsverket VILJEN TIL SONG av Odd-Arve Hjørungdal vart framført for omlag 700 tilhøyrarar i Hareidshallen søndags kveld. 


Foto: Gunnar Wiik

Hjørungavåg Brass og eit samansett kor frå Hareid (Kammerkoret og Brandalskoret) akkompagnerte solistane Magne Fremmerlid og Charlotte Fongen.

Komponisten dirigerte det sterke ensemblet sjølv.

For mange vart dette var ei flott oppleving.

Fine musikalske prestasjonar og god stemning.

Folk har spurt etter tekstane som vart nytta i verket.

Dei kjem her (i rett rekkjefølgje): 


om

du vil kjenne vekta av havet



leit etter bjørka sine tynnaste røter under snøen

høyr etter regnet si sildring i takrennene

ferja sin jamne song over fjorden

alt som forstyrrar morgongryet

som kjem og kjem



om

du vil kjenne vekta av havet



slå ikkje olbogane mot berget

                              Øystein Orten: kjensla av at det ikkje regnar andre stader enn her (2004)
                               
                   

På vandring over heia
Enno langt å gå
På leiting etter leia
Stansar ved eit strå


Skjelv i andedraget
Frå universets munn
Lever langt frå jaget
Eit æveleg sekund


På vandring over heia
Enno langt å gå
På leiting etter leia
Stansar ved eit strå


Rak i sommarbrisen
Med ryggen bøygd mot haust
Kvile under isen
Til dagen stig i aust


Eit landskap og ei vandring
Enno langt å gå
Ei reise gjennom undring
Stansar ved eit strå


Skjelv i andedraget
Ein morgonvind, ein dåp
Lever midt i jaget
Eit timeglas, eit håp


Eit landskap og ei vandring
Enno langt å gå
Ei reise gjennom undring
Stansar ved eit strå
................
                                                        

                                                         Andreas Bjåstad: ANDEDRAGET (2002)


dette er eit anna land

her er ingen sommar
og ingen vinter

her finst ikkje steelgitarar
eller breibremma limousinar
under varm sol


berre kald sjø
grått berg og stirrig lyng


her speglar ikkje regnbogens vimplar
seg i tusen vindu langs dei grøne alleane


her stemnar ingen tog
i vilt jag mot neste hovudstad


ingen høgspente katedralar
strekkjer armane mot himmelen


dette er eit anna land


dette er eit anna land
                                              

                                                       Øystein Orten: havflammen (1995)



landskap
etter landskap
trassar forbodet mot solnedgangen

snøen fell midtsomars
kvitfargen på bedehusa signaliserer
at gud har falle i søvn

evangeliet
er gjerda inne
av inderlege grusvegar

der ingen menneske
kan sjå einannan
må ein bestemme seg

kjensla
av at det ikkje regnar

andre stader
enn her

                                                        Øystein Orten: kjensla av at det ikkje regnar andre stader enn her (2004)



om du ikkje ser
kvar du trengst
i desse tusen kvardagane

om du ikkje vil gje
av deg sjølv til dette landet
då er vi alle på eiga hand

ville vi ikkje
synge songen og nå øyret

det er langt fram

                                                      Øystein Orten: havflammen (1995)

tirsdag 18. oktober 2011

Sentimental reise

Spennande var det å vitje Hareid kunstlag si utstilling med grafikk av Kjell Nupen i kveld.


Foto: NRK

Spesielt interessant å studere kjernemotiva og måtane kunstnaren utnyttar desse på.

Dei ulike variasjonane over "reisa"


og "døden", ofte kopla opp mot rovfuglen, som landar eller lettar (med mennesket urørleg på bakken), eller hunden, som jagar av garde, titulert under bileta med partisippformene Flygende og Løpende.

Kunstnaren insisterer altså på at dette er noko som skjer.

Vi blir også minte på dei dystre sanningane rundt menneskelivet sin slutt
i blad med namn som Nature morte og Vivarium.


Kanskje er det dette lukka, innkapsla, avslutta rommet av tid og stad,
 der vi faktisk lever (og reiser),
som er mitt hovudinntrykk av desse nesten mennesketome verka.

Deprimerande, men vakkert.


Utstillinga, som er ein del av Hareidsstemna sitt 50-årsjubileum, er opa til søndag.






fredag 14. oktober 2011

CARLOS TEVEZ INNE I OSS

Stjernespissen Carlos Tevez, som er suspendert og saksøkt for kontraktsbrot, har møtt på trening for Manchester City igjen, melder klubben si heimeside.

Det var under meisterligakampen mot Bayern Munchen for to veker sidan at  argentinaren nekta å bli bytta INN eit stykke ut i andre omgang.

Fleire gongar framigjennom har vi vel sett fotballprimadonnaer nekte å forlate bana.

Aldri om dei skulle UT.

Same kor dårleg dei spelte.

Og kven av oss har vel ikkje følt det slik. 

For Carlos Tevez var det altså omvendt.

Han blei  berre sitande på benken.

Etter å ha slengt ei ganske stygg glose i andletet på den italienske manageren Roberto Mancini.



Carlos Tevez tener dobbelt så mykje som den norske statsministeren.

Omlag tre millionar kroner.

I veka.

Han spelar ALDRI meir for Manchester City, seier Mancini.

Likevel er han velkomen på trening.

Truleg er det meint som ei slags straff.

Elles merkjer vi oss at den mexikanske goalgettaren Javier Hernandez, også kalla "Chicharito", kan vere på veg frå Manchester United til Real Madrid for omlag 270 millionar kroner.

"Chicharito" er ingen ringare enn yndlingsmedspelaren til Wayne Rooney.

Og Wayne Rooney ynskjer heilt sikkert ikkje å misse den beste leikekameraten sin.

Men pengane har det med å overtyde.


Den eksentriske manageren Jose Mourinho, "The special one", elska og hata av britiske tabloidaviser sidan tida i Chelsea, skal ha lovd ungguten ei tredobling av årsløna om han tek laust sørover.

Og då blir sjølv Wayne Rooney reine småguten.

Von dess.

Kvar Carlos Tevez er på veg, veit ingen.

Truleg heller ikkje han sjølv.
Men Diego Maradona, som er blitt trenar for det arabiske emiratlaget Al Wasl,  har (endå ein gong) strekt ut ei Guds hand:
- Kom hit, min son!


Noko som minner oss om likninga i Bibelen.

Men bortkomne søner er dei vel begge to.

Så kanskje hamnar Carlos Tevez i Arabia.

Det er som eit eventyr frå "1001 natt".

Og eg tenkjer:

Endå ein gong er det industrialiseringa.

Det var i dei engelske arbeidarstrøka at fotballen vaks fram.

For eksempel i Manchester.

I åra etter utgjevinga av Det kommunistiske manifestet og Das Kapital.



Fotball var i utgangspunktet den underbetalte arbeidarklassa sin idrett.

 Ikkje minst i heimbyen til Carlos Tevez og Chicharito.

Fotballen sprang ut av det lutfattige England.

Er det då ikkje rart kor pengane framleis øydelegg.

mandag 10. oktober 2011

BOBBY

Fleire enn meg har nok blitt fascinert av The Kennedys, som vart avslutta på NRK1 i går kveld.


Interessa rundt JFK si korte presidentperiode, for ikkje å snakke om intrigene i den næraste krinsen rundt han, med sentrale hendingar som invasjonen i Grisebukta, bygginga av Berlinmuren og nesten-atomkrigen under Cuba-krisa som bakteppe, i tillegg til alt sladderet kring medikamentmisbruken og damehistoriene, er framleis enorm.

Ikkje uventa har serien fått mykje kritikk. Eigne Facebook-sider er blitt oppretta for å stanse gjennomføringa av TV-prosjektet. Og nære medarbeidarar av presidenten har kalla framstillinga av hovudpersonen for eit karakterdrap.
Kennedy-klanen er trass alt det næraste amerikanarane kjem eit kongehus.

Vel, det er sikkert ikkje umuleg at einskilde bitar av den historiske framstillinga kan basere seg på rykte og spekulasjonar (t d mafia-linken til far Joseph). Mange element er nok også skikkeleg dokumentert (f eks presidentens stemnemøte med Marilyn Monroe).

Men historia - kven eig henne?

Kven har einerett til å skrive og administrere henne?

Uansett.

For meg står fleire av figurane i denne serien fram som skikkeleg spennande.

Presidenten er eit kapittel for seg, samansett av sine mange mein og føremuner, og driven fram av den rike og ambisiøse ambassadøren.

Og bak faren - den endå sterkare Rose, djupt religiøs, mor til ni.

Men framfor alle er det bror Robert (Barry Pepper) som her blir framstilt som helten.


Bobby tek - både med og mot sin vilje - rolla som Mr. Fix-It for JFK.

Han ryddar opp.

Og skjer i gjennom der broren vaklar.

Nådelaus i si jakt på korrupsjon, mafiaverksemd og organisert kriminalitet.

Kompromisslaus i støtta til dei svarte sine borgarrettar.

Justisministeren.

Uredd og arrogant.

 Som insisterer på å bli titulert "general" av FBI-sjefen Hoover.

Ein idealist, som også møter slangen i paradiset (Marilyn Monroe).

Som får stor skuldkjensle etter 22. november 1963 sidan han har vore så flink til å skaffe broren fiendar (mafiaen, fagrørsla, FBI m fl).

Og som til slutt blir drepen sjølv, i Los Angeles, etter å ha vunne tilbake initiativet i nominasjonsprosessen mellom demokratane før valet i 1968.

Ironisk nok var det på veg ned til kjøkkenet på The Hotel Ambassador (for å takke betjeninga etter valsigeren i California) at Robert Kennedy vart skoten 5.juni.

Akkurat desse TV-bileta hugsar eg:

Kona Ethel (mor til dei 11 borna hans) som bøygjer seg over han.

Men Bobby utan ord - berre blodet som piplar ut av munnen.

Vel.

Den slagramma faren, ambassadøren Joseph sr, døyr året etter.

Berre gudane veit kva han tenkte om lagnaden til sønene sine.



Knallharde Rose (glitrande spelt av Diana Hardcastle) lever heilt til 1995.

Ho blir 104 år gamal.

Familien Fitzgerald - det må ha vore ein sterk sort.

Og alle dei døde Kennedyane.

Dei lever framleis.







fredag 7. oktober 2011

TING Å GLEDE SEG OVER

Det er framleis plussgrader.

Snøven kjem ikkje på lenge enno.

Vi har det så varmt inne.

Fyrer med bjørk.

Les.

Gnafsar kaker. Slurpar i oss kaffi.

Ser ut.
Katten vil inn. Han må vere glad i oss.

Vi er heldige.

Taket er i alle fall tett.

Endeleg kan vi få lære oss dette med millimeter per døgn.

Turbinane gnell.

Straumprisane stuper.

Lufta blir så rein av alt dette.

For ikkje å snakke om vegane.


Som nyvaska golv til helga.

Det er ikkje mykje som er trist når ein samanliknar med det som verkeleg er trist.

Det står ikkje på.


torsdag 6. oktober 2011

UPPVAKNANDET

Ei ekstra glede for mange av oss i dag 
då vi høyrde kven som var blitt tildelt Nobelprisen i litteratur.

Den svenske lyrikaren Tomas Transtrømer (f 1931).

Uppvaknandet ãr ett fallskãrmshopp från drømmen.
Fri från den kvãvande virveln sjunker
resenãren mot morgonens grøna zon.

Slik opna debutsamlinga hans 17 dikter (1954).


 

Men eg er absolutt ikkje av dei som har kjent til han lengst.

I juni 1990 var bror min på studietur til Uppsala.
På universitetsbokhandelen kjøpte han denne boka til fødselsdagen min.


Utvalet er ei gullgruve.

Eg lyt vel minne han på det ut på kvelden.

Altså bror min.

onsdag 5. oktober 2011

Dypt og alvorlig alene

Eg les Markens grøde.

For fjerde gong.


Sjølvsagt er det djupt fascinerande lesnad.

Ikkje minst oppdrifta til Isak.


Eller den ikkje-verbale kommunikasjonen med Inger.

Alt dette som ikkje vert sagt.

Men som likevel sitrar.

Vibrerer, lever.



Hamsun skræmer meg.

At ein så storarta menneskekjennar og strålande artist
kunne vurdere omverda
slik han gjorde
og velje så feil,
er ikkje berre rystande.

Det er uhyrleg.

Hamsun kan aldri reinvaskast.

Men romanane hans skin.

Så spørst det om vi kan leve med det.







mandag 3. oktober 2011

MED GOETHE PÅ SANDEN

Vi nyt potetferien.

Kvar dag med ei god blanding av rekreasjon og praktisk arbeid.



Laurdag:

Tre raster med poteter før non. Kennedy på TV om kvelden.

  Søndag:

Stilretting. Tretti sider Hamsun. Trømsø-Molde.

Mandag:

Golvvask. Reinsking av takrenner. Goethes dikt.


Framleis skapelege temperaturar på Overåsanden.

Medan Masdalskloven ventar på fyrste snøven.

Uber allen Gipfeln ist Ruh.