Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

Øystein Orten: Rasmus Rebellen (2013)

Solide saker frå Orten

Øystein Orten frå Hareid har før skrive romanar der han

nyttar eigne og nær familie sine røynsler og livsløp som

utgangspunkt for dikting. Eit døme som det i så måte

er naturleg å ta fram her, er romanen Vegen til Neverland

frå 2005, der landskap og miljø frå Vanylven generelt

og Fiskå spesielt, er lett attkjennande. Far til Øystein,

Einar Orten, var både lensmann og ordførar i Vanylven

på 50-talet og budde på Fiskå. 

Og no har han på ein måte gjort det igjen. 

Men denne gongen går han lengre attover

i tida. Gjennom ei litt kronglete ættetavle bukserer

han seg i etterordet tilbake til Rasmus Engelbrektson

Bust som var fødd i 1588 – han som vart kalla Den Store

eller også Rasmus Rebellen. Og gjennom gamle Aslak fortel

han soga om Store-Rasmus til barnebarnet hans,

Ragnhild – ho som er dotter til Unge-Rasmus og fødd

det året bestefaren døydde. Det er berre Aslak si røyst vi

høyrer. Men inn i forteljinga er ”klipt” korte, skildrande

glimt av noko som på eit vis er ei forteljing i forteljinga –

men der trådane blir knytte saman mot slutten. Eit ikkje

uvanleg, om enn litt farleg, dramaturgisk knep for å bryte

opp monologen. Eg tenkjer meg også at forma

som er valt, der ein eldre mann fortel til ei som er ung

og urøynd i mykje av det som blir omtala, høver godt

i ein historisk roman. Det gir høve til på ein naturleg

måte naturleg å ”oppklare” og forklare ting – også overfor

notidslesaren utan å gå inn med forfattarstemma og

bryte magien. 

Heilt kort om innhaldet: Boka er eit portrett av bondeføraren

Rasmus frå vogge til grav. Det er soga om eit dramatisk liv

i ei dramatisk tid. Her er svolt, uår, krig og utstrekt korrupsjon 
frå futar og kongelege embetsmenn. Kampen for tilværet er hard,

rå og nådelaus. Folk har stor age for både Gud og konge,

noko som blir kynisk utnytta av både verdslege og kyrkjelege

maktpersonar. Ulydnad og oppreist vert straffa

hardt og gjerne på bestialsk vis. Parallelt med gudstrua

går overtrua og tradisjonen – og saman utgjer dei det

åndelege rommet menneska lever i. 

Hovudsakleg går hendinga føre seg i våre bygder, 

på kysten av Sunnmøre – frå Stadlandet i sør 

og til den nørdste grensa for fogderiet

i nord, men med avstikkarar både til Bergen, Oslo,

København og Amsterdam. Og her er mykje å lære både

om lokal, nasjonal og europisk historie. Samstundes er det ei

forteljing om eit spesielt menneske med sterke og svake

sider, fødd og oppvaksen på Vartdal i Hareid kyrkjesokn,

men seinare i livet busett på Bust - på sørlegaste luten på

Harøya – øya som heilt opp til vår tid var delt mellom

fogderia Sunnmøre og Romsdal. Garden heitte Haug, men

Rasmus kalla han Kapernaum med all den symbolikk som

kan leggast inn i det. På kartet over Kanaans land som Aslak

teikna i barndomen, er Kapernaum avmerkt med raudt,

farga med hans eige blod. 

Og apropos Aslak: Det er i

altså hans munn Orten legg denne forteljinga, han som

smålåte presenterer seg som ”ein simpel husmann frå Sunnmøre,

men fosterson av Rasmus, opprøraren, far til far

din, han dei kalla Den Store”. Men denne Aslak har synt seg

å ha evner langt over middels. Notbøtaren, dekksmannnen

og våpensveinen er ein tenkjar, ein analytikar – sonen til

den lutfattige dessertøren er ein makelaus forteljar. Han har

lært seg skrivekunsten og han er ein hund etter bøker. Bibelen

har han lese fleire gonger og der har han også, etter det

han sjølv seier, funne modellar og seiemåter han nyttar

mellom anna breva han skriv for Rasmus, fosterfar sin. Når

eg stoggar ved denne detaljen, har det med språket i romanen

å gjere. Forteljinga gamle Aslak framfører, har i tillegg til

orda – der bibelske uttrykk og vendingar rett som det er dukkar

opp - også ei særeigen, poetisk rytme. Ein kan forklare

det med at Øystein Orten er poet med ikkje mindre

enn tre diktsamlingar bak seg – og det hadde gjerne

ikkje vore råd å skrive slik utan å ha den bakgrunnen.

Men rytmen får meg og til å tenkje på den vi finn i

bibelske tekstar – som Salmane og Bergpreika, Aslak

sine språklege modellar. For meg var denne oppdaginga

med på å gjere heile forteljinga meir ekte og

truverdig. 

I ei god forteljing blir ikkje alt sagt. Tek ein bort

dei vage antydningane og det usagde, blir ho gjerne

både eindimensjonal og banal. Men samstundes

må forfattaren syte for at vi får med oss nok til at

tråden blir halden, og at vi blir dregne med. Orten har

makta denne viktige balansegangen. Det er då også

ein etter kvart røynd forfattar vi har med å gjere.

Øystein Orten har skrive ei truverdig historie. Ei bok

som gir lærdom og oppleving på fleire plan og i eit

språk som er ei nyting å lese. Han har, for å seie det

enkelt, rett og slett skrive ein god roman.

Til slutt litt om omslaget – lesaren sitt første møte

med boka. Kunstnaren som har laga det, har etter

kvart skapt ein stil og kvalitet som gjer at vi

forstår kven som står bak før vi les det: vanylvingen

Øystein Vidnes. Han har og laga kartet som ligg på

både forsats og baksats i boka og hjelper oss til å

orientere oss i eit heimleg landskap, men delvis

med namn som kanskje etter kvart har blitt mindre

kjende.

Vidar Parr

10.10.13