Litt etter klokka halv to, inne i det nye døgnet som skulle
heite tysdag 9. april 1940, vart far og dei 24 medelevane hans
på befalskulen ved Akershus festning, kasta ut i ein
springmarsj gjennom Oslo for å nå dei ulike
luftvernstillingane innan dei fiendtlege flya ville fylle
himmelen over hovudstaden nokre timar seinare, men då laget
hans nådde fram til Huk, var kanonene, av typen Bofors,
øydelagde, leidningar og slangar kappa, spakar og hendlar fila
av eller benda bort, slik at skytset var ubrukeleg, det same
var tilfelle ved fleire av dei andre forsvarspunkta i byen,
fienden, kven det no måtte vere, hadde allereie sluppe inn,
luftvernet var sabotert, og då sjefen deira, ein ung og svært
respektert fenrik, oppdaga sviket ute ved Fornebu, skaut han
seg, truleg for ikkje å bli arrestert og pumpa for vitale
opplysningar, så då meldinga om dette kom over radioen, var
det eit stort, stort sjokk for far og dei andre, men laget
sprang likevel vidare, mot ei stilling på Smestad, med ein
svær lyskastar og to mitraljøsar på eit hustak, der dei var i
kamp med tyske fly frå det grydde av dag, ein gong mellom
klokka sju og halv åtte, til ut på ettermiddagen, då ein norsk
offiser, som dei ikkje kjende att, stakk hovudet opp fra
takluka og bad dei om å stanse elden, og returnere til
kasernen på festninga, der dei vart arresterte, av tyske
soldatar, og sperra inne på festsalen, og såleis kom i
fangenskap der,
og resten av soga kjenner vi, avslaget til dei tyske krava,
som fører til klappjakta på kongen, kronprinsen og regjeringa,
som kjem på flukt, etter kvart vestover, så nordover, den
nølande mobiliseringa av regimenta i Sør-Norge, per brev, men
snartenkt løyst av lensmenn, som bruker telefonen, major Q
sitt statskupp over radio, før vi skriv 10. april, den såkalla
panikkdagen, då 200 000 menneske flyktar ut frå Oslo, sidan
dei fryktar at britane vil bombe byen, og, i ly av denne
panikken og denne frykta, som også okkupantane deler, rømer far og ein kamerat frå
festninga, det er under ein flyalarm, og spring mot Østbanen,
der dei tek toget til Lillehammer, melder seg for politiet
der, og blir mobliserte på Jørstadmoen, og seinare tek del
i kampane ved Tretten og Kvam, før britane trekkjer seg ut, og
heile forsvaret av Sør-Norge raknar, slik at far kjem på
retrett nordover, tilbake, tilbake, saman med soldatane frå IR
11 Møre, til Dombås, og ned Romsdalen, og endeleg til eit
brennande Åndalsnes, der han grev ned geværet, og haikar med ein rusten lastebil til
eit nedbomba Molde, der han, etter nokre netter i eit naust,
endeleg får båtskyss, utover mot sine heimtrakter, der han
kontaktar lensmannen, som ber han om å vente nokre dagar,
sidan kampane enno ikkje er over i Nord-Norge, for det kan bli
bruk for han ein gong til, noko det ikkje blir, i alle fall
ikkje no, og i alle fall ikkje slik han hadde tenkt, for ein
månad seinare, 7. juni, er det slutt, vi kapitulerer også i
nord, der vi trass alt har ytt inntrengjarane tøff motstand,
og kongen og kronprinsen forlet Tromsø med den britiske
kryssaren «Devonshire» med kurs for London,
så er Norge okkupert, og gradvis, sakte, men sikkert, trass
forsøka på mellomløysingar, prøvd forhandla fram av attverande
stortingspolitikarar og høgsterettsdommarar, blir vi ein
fascistisk stat, ein nazistisk stat, der det eine
rettsstatlege prinsippet etter det andre vert sett til sides,
tallause påbod og forbod vert innførte, grunnlovsvedtak
omgjorde, tusenvis av små og store restriksjonar avgrensar liva våre, samtidig som arbeidslivet
på forunderleg vis kjem seg til hektene, og sjølv om den stramme innsnevringa av det gamle livet, med varemangel, rasjonering, blending, meldeplikt, sensur og eit tungt nærvere av framande soldatar varer ved, blir somrane varme,
folk tek søndagsturar til setrane, born badar, skogen blir
felt og sidan fløtt nedetter elvane til sagbruka, kyr blir
mjølka, oksar og grisar slakta, langs kysten blir varene frakta med
båtar til næraste meieri eller slakteri, fisket er godt,
sildefangstane eventyrlege, mottaka i byane har meir enn nok å
gjere, og mykje, om ikkje nesten alt, av det vi produserer,
blir kontrollert og distribuert dit dei nye makthavarane
ynskjer, mellom anna til dei 350 000 tyske soldatane rundt
omkring i landet, eller tyske soldatar i kamp ved andre
frontar i verda, det er vanskeleg å unngå, for kva skal ein
gjere, om ein produserer meir enn ein treng sjølv,
alt dette medan flyktningtrafikken mot Sverige og øyane i vest
skyt fart, det er kurerar, ofte ungdomar, jamvel born, som set
seg sjølv og foreldra sine i stor fare på veg gjennom skogane,
det er fiskeskøyter som fraktar modige menneske, i all
hovudsak unge menn, over hav og grenser, slik at dei snart kan
kjempe mot alt dette som bryt oss ned og stel fridomen frå oss, altså flukt, som blir sett på som
desertering, ja, faneflukt, og dermed kvalifiserer til dødsstraff,
noko altfor mange får røyne, fedrene til dei som har reist
over, blir arresterte og sende til Grini, og nokre jamvel
«sørover», til konsentrasjonsleirane, og sit der som gissel,
medan desse som vert tekne, og dei som organiserer alt dette, folka i eksportgruppene, fyrst vert torturerte, stundom på det mest bestialske, før dei
blir drepne og slengde i massegraver, noko dei større avisene,
med sine nasjonalsosialistiske redaktørar, men som elles er
fulle av dikt, forteljingar og små, søte nyhende frå land og
strand, denne blandinga av lygner og idyll, som er fascismens ansikt, ikkje nemner eit ord om,
heller ikkje rekvireringane av båtar, kjerrer, lastebilar,
hestar, ja, okkupanten tek seg til rette, han utnyttar, stel og
vandaliserer, han lemlestar, piner og drep dei som mæler i mot
eller yppar seg, han øyremerkar, arresterer og sender jødane
ut av landet, med adresse til den uhyrlege og kaldt gjennomtenkte løysinga, sjølve utslettinga, gjennom gass og krematorieomnar, men betaler også bra for arbeid som lyt
gjerast, for behovet for arbeidskraft er stort, 500 festningar
skal byggjast langs kysten, for å stå imot åtaket som må kome,
truleg frå Storbritannia, fabrikkar til produksjon av
krigsmateriell skal reisast, flyplassar og vegar må byggjast, det
er ikkje nok med 130 000 krigsfangar, hovudsakleg russarar,
men også jugoslavar, så vanlege nordmenn får tilbodet om godt løna arbeid, og kanskje er det vanskeleg å halde fronten,
som dei seier, for kvar går grensa mellom rett og gale, mellom tvang, ubehageleg plikt og samarbeid,
samtidig som motstanden tek seg opp, fleire av
flyktningane blir skyssa tilbake til fedrelandet som
geriljasoldatar og sabotørar, der dei organiserer paramilitære
celler, dei skal byggje opp ein hær, som ein dag skal overta
dette landet igjen, gjere det fritt, røynde sjarkfiskarar fører skøytene mot norskekysten, med
høg risk, den sikre død ventar, om dei blir tekne, dei er
ikkje mange, men viktige, for alle som ynskjer okkupantane dit
peparen gror, noko dei aller, aller fleste gjer,
samtidig som tusenvis av norske sjøfolk går i konvoi over
hava, med våpen og flybensin til dei allierte, i arbeidet for
å knekke inntrengjarane, fascistane, dei såkalla aksemaktene, heile tida i
fare for å gå på miner, bli senka av fly eller ubåtar, slik at
den psykiske helsa blir øydelagd for livet, viss dei ikkje
døyr, viss dei ikkje blir liggjande i havet, brennande i olje,
før endeleg freden kjem,
freden, med all si lette og all sin
jubel, men også ransakinga av gjerningar, av det du gjorde og
ikkje gjorde, av det du budre ha gjort og ikkje burde ha
gjort, det er kondisjonalis-formene av verbet vi bruker no,
skulle ha, og burde ha, og slik blir over 90 000 nordmenn
saumfarne av rettssystemet i det frie Norge, og meir enn 40 000
blir dømde, dei aller fleste truleg med rette, lat det vere
sagt, men kanskje ikkje alle, for, på ein eller annan måte, å
ha samarbeidd med, eller hjelpt, fienden, i løpet av
okkupasjonen, og som i ettertid blir kalla «desse som valde
feil», samtidig som borna deira blir frosne ut, fleire blir
rundjulte på skulen, utan at lærarar eller vaksne grip inn, samtidig som dei nærare 200 000, som var blitt innrapporterte for økonomisk samrøre med
okkupanten, for det vi kallar "tyskerarbeid", går fri, sidan dei
er så mange, og såleis representerer eit uoverkomeleg arbeid
for domstolane, samtidig som nokre få, men framskotne personar
i kyrkje og politikk, som hadde svikta i aprildagane, no blir
dei hardaste fordømarane og fremste strategane i det nye
Norge, og slik får stor plass i filmavisene, som blir sende
for fulle kinosalar i bygd og by, så kva er ære,
og kva er
rett, no, i det landet som heiter Etter krigen, noko som får
meg til å tenkje på forelesningane ved universitetet, på HF i Oslo, 35-40 år
seinare, om persarkrigane, då kong Xerxes ville hemne faren
Dareios, kongen over alle kongar, sitt forsmedelege tap ved Marathon, ved å
gjere eit overraskande overfall mot dei greske bystatane
nordåfrå, med ein enorm hær, skal vi tru den samtidige
historikaren Herodot, det var meir enn ein million mann som
stod klare, men som måtte gjennom eit trangt pass, oppe ved
Thermopylae, der grekarane hadde forskansa seg, heilt til
Efialtes, ein gjetar frå Thrakis, i vona om ei stor løn,
fortalde Xerxes om ein omveg, ei smal rås i fjellet, som kunne leie persarane inn i hans eige fedreland, noko som førte til
at den greske generalen, kong Leonidas av Sparta, då han fekk
høyre dette, sende dei fleste av soldatane heim, for å spare
liva deira, medan han sjølv og tre hundre av hans eigne, vart
verande att for å ta i mot inntrengjarane, ein av dei fyrste
dagane i september i året 480 f Kr, og der desse kjempa til
siste pust, sjølv om dei heile tida visste at det ville munne
ut i den sikre død, altså svikaren Efialtes, kong Leonidas og dei 300 frå
Sparta, så kva er ære, og kva er rett,
og kven sleppte fienden inn
her, major Q sitt svik er godt dokumentert, han hadde absolutt
ingen legitimitet i dette landet, og det er umuleg å reinvaske
dei som stod i leietog med han, desse som planla det heile, og losa okkupantane inn, viste omvegane, dei små råsene, som
gjorde overfallet muleg, for far var overtydd om at det var
nordmenn som stod bak sabotasjen av luftvernstillingane i
Oslo, det var personar i leietog med fienden, det kunne jamvel
vere norske offiserar, utan at han kunne seie kven dette var,
han var også overraska over, og jamvel bitter på, dei norske
styresmaktene, som hadde vore så godtruande, og som hadde budd
landet, og soldatane i dette landet, så dårleg på det som skulle kome, denne grenselause
naiviteten, på grensa til dumskap, desse vekene før niande april, men vart alltid oppglødd
ved synet av fotografiet der milorg-mannen Terje Rollem tek
over Akershus festning, medan dei tyske offiserane gjer honnør til denne karen på hans eigen alder, kledd i knickers
og knestrømper av ull, 11. mai 1945, for då var han på ein
måte tilbake til start, så kva er ære, eigentleg, kva er rett,
og kven vil kaste den fyrste steinen - på kven?
