Noveller for alle årstider
Øystein Orten tek med seg den språklege presisjonen frå lyrikken inn i forteljekunsten og skaper eit rapsodisk epos over ei fiktiv sunnmørsbygd gjennom 180 år. I fin stil.
Det finst ingen stad med namnet Sjabervik, ikkje ein gong på Sunnmøre. Men i Øystein Ortens novellesamling er dette det geografiske brennpunktet i eit tidsspenn frå husmann og fut på 1830-talet til tamilske fotballtalent i dag. Og landskapet er umiskjenneleg vestlandsk, med snøfjell i aust, storhavet i vest og eit hardbarka folkeslag på øyane mellom.
Orten presenterer dette bygdesamfunnet gjennom fire bolkar som har fått meteorologiske nemningar: «Frost», «læke» (mildvêr), «disme» (fuktig luft) og «kyld» (kulde). Orten likar å setja lokalfarge på forteljingane sine, også språkleg. I den historiske reisa novellesamlinga
er, ser vi også konturane av ei språkutvikling. Eit par av tekstane er på dansk, slik norske embetsmenn skreiv det tidleg på 1800-talet (eg trur kanskje Orten bommar litt på dei mjuke konsonantane her og der).
Seinare kjem ei dagbok frå 1920-talet, på tilnærma Aasen-normal. Historia ligg ikkje minst i språket. Men den ligg også i livsvilkåra. Det er tæring og spanskesykje, materiell naud og slektningar i Amerika. Det speglar seg i språk og førestellingsverd.
Presist og brutalt. Det har hendt mykje på Vestlandet sidan 1835. Den første novella handlar om ein kar som blir frakta i jern til lensmannen og seinare sett i gapestokken.
Det er fortalt med groteske detaljar: Karen blir slept i jern
etter hesten, og futens mann parkerer han ute i kulda medan han sjølv får seg middag og dram på vertshuset. Ei av dei siste fortel presist og brutalt om konfliktane i det norsk-tamilske miljøet, og om tenåringens uløyselege konflikt mellom slektsplikter og integrasjon. Sambandet med den større verda er der heile tida, men på ulik måte. Ei tid var bakkane i Dakota eit nært nabolag. Sjøen er veg til fiske, rikdom eller farleg krigssiglas. Orten har tidlegare skrive om okkupasjonstida og shetlandstrafikken og kjenner det historiske stoffet godt.
Det rapsodiske i boka ligg ikkje berre i at hendingane er spreidde over eit langt tidsrom. Det ligg også i at heilt ulike stemningar og temperament blir fanga inn. Dei harde historiske realitetane blir skildra rett på og barskt, som ein hardfør los ville fortalt det. Det blir fortalt om kjærleik på tvers av stendene og om ulykker på havet. Men også dei lett originale typene, med harde nevar og kraftfullt språk, får stå fram.
Lesverdig og slåande. Eit godt døme er novella "Mobro" (morbror), som lever eit fritt og vilt ungkarsliv til han er 69. Då giftar han seg og får ein god slump lyshåra døtrer. Dei køyrer han på dans med traktor når han er 90, og han sit på traktoren og ventar til musikken er slutt, og dei skal heim att. Han har brennande lyst til å gå inn på dansen, men held seg tilbake for skams skuld. Når han som 95-åring blir skulda for å vere far til eit barn utanfor ekteskapet, tek han ansvaret med glede, men nektar å betale bidraget.
Det kling folkeleg forteljetradisjon av slikt: overleverte skrøner og halvsanningar og ideal som er fødde opp på skrinn jord og utsiktene til eventyrlege inntekter på havet.
Det som gjer Ortens bok lesverdig og slåande, er evna til å fanga opp, kultivera og reindyrka slike forteljeformer, frå den sentimentale kjærleikshistoria, den reine armodsberetninga og den reine skrøna. Det er gjort med presisjon og eleganse, i eit språkleg rom der novella forsyner seg både av den store forteljinga og av det korte, lyriske diktet.
Det er like mykje vestlandsk lys og fukt i denne boka som i eit maleri av Ørnulf Opdahl. Og til tider er det skimrande vakkert.
Jan Inge Sørbø
MORGENBLADET 27. MAI 2011
Det kling folkeleg forteljetradisjon av slikt: overleverte skrøner og halvsanningar og ideal som er fødde opp på skrinn jord og utsiktene til eventyrlege inntekter på havet.
Det som gjer Ortens bok lesverdig og slåande, er evna til å fanga opp, kultivera og reindyrka slike forteljeformer, frå den sentimentale kjærleikshistoria, den reine armodsberetninga og den reine skrøna. Det er gjort med presisjon og eleganse, i eit språkleg rom der novella forsyner seg både av den store forteljinga og av det korte, lyriske diktet.
Det er like mykje vestlandsk lys og fukt i denne boka som i eit maleri av Ørnulf Opdahl. Og til tider er det skimrande vakkert.
Jan Inge Sørbø
MORGENBLADET 27. MAI 2011
