Øystein Orten sin Livingstone-trilogi: Livingstones retrett (2003), Vegen til Neverland (2005), Rabarbrakrigen (2007).
I det ytre er det ikkje noko spesielt med romanprosjektet til Øystein Orten, dei to hovudtrådane – ei slektskrønike frå slutten av 1800-talet til våre dagar, sett gjennom auga til ein eg-forteljar i notida, og ein son som prøver å rekkje opp historia til faren, for å forstå faren, og for å forstå seg sjølv og forholdet mellom dei, er velkjente forteljegrep. Men som så ofte når det gjeld litteratur, er ikkje det viktigaste kva som blir fortalt, men korleis.
Språket
Som så mange andre forfattarar debuterte Orten som lyrikar, og han har teke med seg lyrikaren sitt blikk og lyrikaren sitt medvett over i romanforma. Språket er gjennomarbeidd og fortetta, men har samtidig den musikalske rytmen frå lyrikken og filmspråket sine vekslande synsvinklar og sceneklipp. Dermed får språket og forteljinga eit driv framover med sveip over store linjer utan at forfattaren misser blikket for dei små detaljane, dei små kjenslene og opplevingane som til saman utgjer eit menneskeliv.
Byrjinga og slutten
Den første romanen, Livingstones retrett, tek til ein stad i nærleiken av der den siste romanen sluttar, i tid og stad. Eg-personen, sonen, har vore ute på øya O, der slekta hans og faren kjem frå. Han har gått gjennom restane etter mange liv, i form av gjenstandar, fotografi og forteljingar. Særleg dominerer forteljingane, dei mange ferdig forma og gjerne dramatiske episodane i ei slekt som utgjer eit felles haldepunkt, ei felles referanseramme, og dei vanskelege forteljingane som sjeldan blir fortalde, men som ligg under overflata og formar generasjonar, som eit dramatisk forlis der unge og gamle brått blir rivne vekk.
For lesaren resulterer dette i ein roman av frodige episodar, komiske og tragiske, der eg-personen rett som det er overlèt forteljestemma til personane i dei ulike forteljingane og slik fører desse personane nærare lesaren. Likevel, eg-personen kjem ikkje så mykje nærare faren, og Livingstones retrett endar slik:
”Men hovudpersonen på fotografiet manglar. Han er borte. Andletet hans er viska vekk som omrisset av ei øy med femten fastbuande menneske, der det sluddar i fyrstninga av november, og der årstider smelter saman. Øya som ikkje er eller aldri har vore. No lukkar ho seg inne i sitt eige språk som den døde fuglen i eit egg.”
Å konstruere og rekonstruere
Vegen til Neverland følgjer faren, Embret, gjennom dei dramatiske aprildagane i 1940, vidare ut krigen, for til slutt, i lange sveip, å føre forteljinga frå 1945 til 1962, året då eg-personen vert fødd. Vi møter dei store krigshendingane og dei små kvardagsepisodane, vi møter vilje til å overleve, vi møter kjærleiken, vi møter fredsvåren og etterkrigssamfunnet der menneska skal skape nye liv, som til dømes som lensmannsfamilie i Ylva og Dalen H, der eg-personen blir fødd.
I Livingstones retrett kjem på mange måtar den ferdig forma slektshistoria i vegen for sonen si leiting etter faren. Dei er interessante, dramatiske, og hjelper litt på veg, men vert alt i alt sidevegar og blindspor. Når romanen sluttar, manglar framleis hovudpersonen på bildet.
Noko liknande skjer i Vegen til Neverland. Eg-personen leitar gjennom brev, gamle familiealbum, oppsøkjer stader der faren har vore, set seg inn i hendingar faren har vore med på eller opplevd, han prøver å rekonstruere faren sitt liv. Gradvis ser han at det er uråd, han har mange vegar inn til faren sitt liv, men kjem eigentleg ikkje noko nærare, forteljingane avlar berre nye forteljingar. Dette skaper ei sorg og ein avstand i romanen som berre blir sterkare og sterkare mot slutten:
”Og det er seint og det regnar. Eg står i ein telefonkiosk i Byen med foten i havet, William IIs by, og eg slår eit nummer, det er det same gamle nummeret, men ingen svarer, ingen lettar røret i den andre enden, det berre pip og lengtar, pip og lengtar, som ein fugleunge som ventar på mat.”
Det vesle og det store (fotballen og livet)
I Rabarbrakrigen fortel eg-personen si eiga historie. Det er ein oppvekst i eit vestnorsk bygdesamfunn på 60- og 70-talet, det er fotball, tjuvtriks og loddsal, det er kondomet sitt mysterium og det er utprøving av bannskapens mulegheiter. Det er den vaksne forteljaren sine minne som legg seg i lag på lag, og som dermed lar både 6-åringen sine refleksjonsevner og tenåringen sine filosofiske innsikter sprenge grensene for det realistiske, men som ikkje dermed går utover underhaldningsverdien.
Men det er også vakre forteljingar om vaksen kjærleik, det er sosiale skilje og korsong, krigsseglarar og søskenkrangel, alt vikla inn i musikalske referansar som understrekar stemningar frå tida handlinga føregår.
Slik sett er dei tidshistoriske elementa i romanane truverdige. Går ein inn i detaljane, finn ein at mykje er eksakt og at anna kan vere både skakt og upresist. Men les ein bøkene som historieskriving, kjem ein skeivt ut.. Dette er romanskriving, og detaljane er silte gjennom forteljaren og dei andre stemmene vi møter i forteljingane, dei er erindringar, dei er gissingar og mistolkingar, dei er dei grepa vi alle gjer for å få liva våre til å gå opp.
Tre romanar, ei stemme
Dei tre romanane er på mange måtar ulike, og kan godt lesast som enkeltståande bøker, ei slektskrønike, ei krigsskildring og ein oppvekstroman. Sjølv om språket til Orten skaper ein heilskap og ei linje gjennom romanane, vil dei nok også kunne appellere ulikt til ulike lesarar. Sjølv er eg svakast for den frodige førsteromanen der kvart kapittel og kvar lagnad i seg sjølv kunne vore grunnlag for fleire romanar. Andre vil like den detaljerte og kvardagsnære krigsskildringa, og andre oppvekstromanen med tilløp til det eplekjekke og rølpete.
Forfattaren gir oss likevel klare hint om at dette er tre romanar som utgjer eit heile. Delvis gjennom at romanane er knytte saman ved at slutten i den føregåande boka utgjer byrjinga på den neste, men også gjennom at alle tre bøkene har ei ramme der eg-personen i notid stig fram med sitt hovudprosjekt, å kome nærare faren som no er død.
Sjølv om dette elementet ikkje utgjer hovuddelen av romanane i sidetal, er det dette som set alt i perspektiv og utgjer grunnstemninga i bøkene. Nokre av dei sterkaste avsnitta i siste romanen, er nettopp knytte til dette forholdet mellom far og son, som når sonen får vere med faren ut på lensmannsvakt. Og desse glimta av nærleik vert forsterka av dei mislykka forsøka på kontakt, eit bilde der hovudpersonen manglar, ein telefon ingen tek, eit brev det er for seint å bringe vidare.
” Og kven tek biletet, tenkjer eg. Kven knipsar, kven knipsar ---
Og difor skriv eg dette til ho som var den fyrste han elska, men som han ikkje fekk. Den fyrste kjærleiken. Denne kjærleiken det aldri skulle bli noko av. Berre i tankane. Åleine i tankane. Men det er verkeleg nok. Difor har eg fortalt. Og difor legg eg biletet nedi og kleistrar igjen konvolutten.
Eg skriv til Maren O Peterson, Brooklyn Heights , New York , USA
This is the family, some years ago.”
Odd Goksøyr
1. februar 2008
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar