Øystein Orten: Vegen til Neverland (2005)

Lyrisk og levande

Vegen til Neverland er eit fritt framhald av Livingstones retrett, som Orten gav ut for to år sidan. Til saman utgjer desse to bøkene ein slektskrønike gjennom om lag hundre år, frå fiskebåten Livingstone går ned heilt innmed land, og to av brørne til forteljarens bestefar druknar.

Boka frå i år handlar først og fremst om Embret, fødd omkring 1920 og død i år 2000. Men etter kvart som forteljinga skrid fram, blir han som fortel meir og meir synleg. Det er sin eigen far han fortel om, og det er sorg i stemma. Heile tobandsverket handlar om å gå gjennom gamle fotografi og finna vegar i slektshistoria, og i denne boka er han for så vidt ved vegs ende.

Dette skiftet mellom den som fortel, og det han fortel om, er også eit skifte mellom lyrisk og episk haldning. Orten er ein god lyrikar, også i denne boka. Forteljaren har eit behov for å uttrykkja seg, og boka endar med ein telefon som ingen tek.

Til det lyriske registeret høyrer også den store gleda ved å setja saman ord og ting på måtar som gjer at små parti av romanen kunne setjast grafisk opp som dikt. Orten har ein fin musikalitet, og ein forkjærleik for lett araiske uttrykk med rot i dialekten. Boka er full av språklege gleder.

Han har også lyrikarens blikk for og kjærleik til karakteristiske ting som gir oss eit stort rom omkring seg; han kan skildre eit flyttelass så vi brått er tilbake til Radionettens og Book-Jensen-platenes tidsalder, eller ein basar med åresal og underhaldning så vi kjenner lukta av kaffi og smaken av løfse og søst. Og i dette ligg overgangen til det episke, det forteljande. Han har eit stort stoff han vil formidla, han fortel om ein heil epoke, ei livslengde, frå Embret lurte seg ut av Akershus festning den 9. april 1940, til han sovnar inn med vatn i lungene den 11. september 2000. Vi fylgjer han då han melde seg for dei norske styrkane, slåst i Gudbrandsdalen, kom til eit nedbomba Molde, og deretter slo seg ned hos lensmannen på den store øya G. utanfor. Der blir han verande, øya liknar på Gossen, og som på den vart det bygd svære festningsverk ved hjelp av tyske soldatar, tvangsutskrivne nordmenn og russiske krigsfangar. Etter krigen møter han Mol, slår seg ned som lensmann i Ylva (som må vera Vanylven), og romanen ebbar ut når han flyttar til Dalen H, som liknar svært på Hareid. Då er forteljaren i mors mage. Så får vi ikkje vita meir, før vi er i notida, på ein kai i Ålesund, Wilhelm II.s by.

Dette fortel han om, i store, sveipande drag, fullt av lukt og farge, men også med eit sterkt medvit om at den som fortel, er generasjonen etter, ein son fødd i 1962. Derfor blir krigshendingane verken heroiske eller anti-heroiske; og han har også blikk for plaginga av "tyskertøser" og uskuldige barn av nazistar.

Det spesielle ved denne romanen, er ikkje at den fortel om krigen og etterkrigsåra. Det har mange gjort. Det spesielle ligg i det blikket han ser det med, som ikkje er knytt til frontane i krigen eller etter den, men til den sørgjande sonen som har lete seg kviskre i øyra at livet er kort, og at ein må skunda seg å sjå tilbake om ein skal få ei slags innsikt, også i eige liv. Difor blir det eit eksistensielt driv, også i dei skildringane av dei lange strekka av historia der forteljaren endå ikkje var fødd. Det er godt fortalt, og det er vakkert og gripande fortalt. Dette er lyrisk prosa på høgt nivå.

Jan Inge Sørbø


Sunnmørsposten 18. november 2005