Øystein Orten: Livingstones retrett (2003)

Oppdagingsferd i eit mangfaldig landskap

Eit lågmælt landskap

Omslagsbildet på Øystein Orten sin første roman er ved første blikk ei tom brygge som fører ut i eit urørleg hav under ein skytung himmel. Ser vi nærare etter, ser vi ei låg stripe av land mellom hav og himmel. Det er eit landskap som ber i seg ei uro, inga rørsle, men eit varsel om at noko skal skje som vi ikkje kan føresjå. Og det er eit landskap utan menneske.

Når vi opnar boka og les, får vi møte menneska i dette landskapet. Vi blir tekne med på ei reise i tid og rom i eit nordvestlandsk øylandskap der teksten strekkjer seg frå den tysk-danske krigen i 1864 til i dag. Men teksten har også mange linjer og undertekstar som fører langt utover desse ramane, både i tid og tema.

Ei slektskrønike

Vaskesetelen presenterer romanen som ei slektskrønike frå tidleg på 1900-talet. Slik sett er romanen tematisk plassert innanfor ein trygg tradisjon i norsk litteratur. Forteljestemma, språket og komposisjonen, gjer likevel at romanen står fram som særprega og spennande. Ramma rundt forteljinga er ein eg-person, ein etterkomar, som kjem til den vesle øya O. for å samle trådar, for å rydde i ei fortid som no er samla i gamle kasser i form av fotografi, brev og gjenstandar frå fleire liv, for å kaste eller bevare.

Herifrå tek romanen oss med på ei episodisk og fragmentarisk reise, i tid konsentrert om tre tidsrom, 1914-18, 1927-28 og 1940. I den grad ein kan snakke om ein hovudperson i romanen, er dette viktige punkt i denne hovudpersonen sitt liv. Dette er Embret, ein gut fødd inn i eit kystsamfunn i 1914, som er på veg frå barn til vaksen i 1928 og som opplever invasjonsvåren 1940 som ung mann.

Mange forteljestemmer

Teksten er eit filigransarbeid av forteljestemmer. Sjølv om vi i store deler av teksten ser hendingane gjennom augene til Embret, vekslar forteljestemma med forteljingane, ein bestefar (eller far eller oldefar alt etter kvar ein ser det ifrå), ei mor som skal føde, ein fallitt-truga svoger. Av og til er overgangane tydelege, av og til meir umerkelege. Eit element som likevel gjer at ein så fragmentarisk og mangfaldig tekst ikkje fell frå kvarandre, er språket. Språket er gjennomarbeidd og meiningsmetta, og vert i seg sjølv ein forteljar bak forteljingane og skaper ein heilskap og eit trykk som driv teksten framover som satsane i ein symfoni eller episodane i ein film.

Forfattaren har ofte referansar til musikk- og filmspråket. Det er derfor neppe tilfeldig at romanen si forteljeform er nærast filmatisk. Episode på episode fører handlinga framover, gjerne med ei betraktande og reflekterande forteljestemme, som tankereferat, eller sett utanfrå som gjennom eit objektiv. Sidan forfattaren slik gradvis avslører element og brokkar for lesaren, vert også lesaren dregen med som medforteljar. Vi blir sjølve engasjerte i å skape ein heilskap av delane.

Det vesle og det store

Tematisk krinsar romanen om dei store livsspørsmåla, liv og død, tru og tvil, kjærleik og seksualitet, tryggleik og frykt. Men det er ikkje alltid det er dei store hendingane som vert avgjerande for menneska, ofte blir dei store sakene eit bakteppe for detaljar, eit fugleegg, eit kveiteauge, eit låneavslag, uskjønelege ord i ei bok, som til saman vert meir avgjerande for retninga liva tek. Misforståingar vert like avgjerande som det ein forstår, men mest avgjerande vert likevel forsøka på å forstå, å skape orden. Og eitt ord vert nok til å knuse eit livsverk.

Eit viktig element her, for menneska i romanen og for romanen i seg sjølv, er dei mange forteljingane som er fletta inn i handlinga. Dette er eit samfunn av forteljarar som formidlar vidare skildringar og kunnskap frå historie og bibelsoge, frå litteratur og eigne liv. Det er misjonsmarkene i Afrika, ein gjelda konge frå Snorre, meiningslause forlis og Kristus på krossen. Desse forteljingane vert ein nødvendig del av heilskapen, ein del av livet og eit middel til å tolke tilværet. Slik vert det store, verda utanfor og historia, ein del av det vesle, livet i eit lite kystsamfunn.

Sansen for plassen

Eg las for nokre år sidan eit essay av den irske lyrikaren og nobelprisvinnaren Seamus Heaney, ”Sansen for plassen”. Der skriv han om korleis alle dei fjerne og merkelege, og nære kjende, namna han hadde vakse opp med, hadde forma tankane hans om livet og verda og skapt draumar og nyfikne.

Noko liknande opplever eg i denne romanen. Sjølv om tematikken er allmennmenneskeleg, er det konkrete landskapet av stader og førestellingar med på å forme og gi liv til tematikken. Som når bibelspråket slår igjennom i skildringa av bønder, eller fiskarar, i byen, usikre i eit framandt miljø. Då vert byen den store skjøka, full av uvenlege ”dæmma-er”.

Eit paradoks er det derfor at då Embret leitar i skuleatlaset etter øya O., så finn han heile øylandskapet rundt, han finn resten av verda, men ”øya finst ikkje på kartet. O. eksisterer ikkje. Ho ligg utafor atlaset, usynleg i ei evig dimsle der himmelretningane løyser seg opp mellom nord og vest. Øya er ein liten kvit flik på kartet som ingen veit om. Det ukjende oppkomet. Det uutgrundelege. Her er det. Her er det.”

Menneska i landskapet

Sjølv om lesaren blir kjend med menneska i romanen, med mange menneske, sentrale figurar og fargerike bipersonar, får han også ei kjensle av at personane i romanen har vanskar med å nærme seg kvarandre. Dette gjeld også nære personar som foreldre og barn.

Delvis kan dette vere eit resultat av forteljemåten. Romanen er fri for dialogar. Heile forteljinga kviler på tankereferat, refleksjonar og ytre skildring. Dermed møtest menneska berre indirekte i teksten, dei betraktar kvarandre og vurderer kvarandre. Men slik eg les det, er det også eit meir grunnleggande element i teksten, menneska har vanskar med å nå fram til kvarandre, dei ser kvarandre utanfrå og undrar seg over kva menneske kan finne på. Særleg sterkt vert dette i avsnitta der vi møter Embret som 13-14-åring, på jakt etter sin eigen identitet, si eiga tru, sin eigen seksualitet, sin eigen måte å forstå og leve livet på.

Tantene

Eit unntak meiner eg likevel å sjå, både i diktsamlingane til Øystein Orten og i denne romanen, dukkar det med jamne mellomrom opp tanter. Dei eksisterer i kraft av seg sjølve og ei form for kvinneleg omsorg. Gjerne svartkledde og utanfor tida, men likevel aktivt handlande som formidlarar av bodskapar og bøner om kausjon, som fyldige klodar eksistensen kan svive rundt, runde barmar å gøyme seg i, som sjølvutnemnde englar i eit jordisk univers. Kanskje tek eg feil, kanskje er dette berre denne lesaren si oppleving, men ein stad må denne førestellinga likevel ha danna seg.

Livingstones retrett

Romantittelen gir assosiasjonar til oppdagingsreiser og nederlag, eller berre taktiske tilbaketog? Den meir konkrete bakgrunnen for Livingstone sitt bidrag i romanen skal ikkje avslørast, det er eitt av mange spenningsmoment som er med på å drive teksten framover. Ein roman som er eit dristig prosjekt der ei tilsynelatande tradisjonell historie vert fortalt i eit gjennomarbeidd og spenstig formspråk. Teksten er komponert som ei kinesisk øskje der stadig nye rom vert avslørte, og språket er gjennomarbeidd og detaljrikt. I desse detaljane ser vi også lyrikaren Orten med spennande formuleringar og nye bilde. Til tider er språket så innhaldsmetta at lesaren må gå tilbake og lese oppatt i frykt for å ha misst eit viktig element i forteljinga. Dette er ein roman som tåler meir enn ei gjennomlesing.

Men sjølv etter den andre gjennomlesinga kan ein sitje att med ei kjensle av at ikkje alle delane enno har falle på plass, og at leitinga må halde fram, eller som eg-personen i romanen seier:

”Men hovudpersonen på fotografiet manglar. Han er borte. Andletet hans er viska vekk som omrisset av ei øy med femten fastbuande menneske, der det sluddar i fyrstninga av november, og der årstider smelter saman. Øya som ikkje er eller aldri har vore. No lukkar ho seg inne i sitt eige språk som den døde fuglen i eit egg.”

Odd Goksøyr

Vikebladet/Vestposten 15.11. 2003