Øystein Orten: Sjabervik (2011)

Noveller for alle årstider

Øystein Orten tek med seg den språklege presisjonen frå lyrikken inn i forteljekunsten og skaper eit rapsodisk epos over ei fiktiv sunnmørsbygd gjennom 180 år. I fin stil.

Det finst ingen stad med namnet Sjabervik, ikkje ein gong på Sunnmø­re. Men i Øy­stein Ortens novel­l­esaml­ing er dette det geografiske brennpunktet i eit tidsspenn frå husmann og fut på 1830-tal­et til­ tamil­ske fotbal­l­tal­ent i dag. Og l­andskapet er umiskjennel­eg vestl­andsk, med snø­fjel­l­ i aust, storhavet i vest og eit hardbarka fol­kesl­ag på ø­y­ane mel­l­om.

Orten presenterer dette by­gdesamfunnet gjennom fire bol­kar som har fått meteorol­ogiske nemningar: «Frost», «l­æke» (mil­dvêr), «disme» (fuktig l­uft) og «ky­l­d» (kul­de). Orten l­ikar å setja l­okal­farge på fortel­jingane sine, også språkl­eg. I den historiske reisa novel­l­esaml­inga

er, ser vi også konturane av ei språkutvikl­ing. Eit par av tekstane er på dansk, sl­ik norske embetsmenn skreiv det tidl­eg på 1800-tal­et (eg trur kanskje Orten bommar l­itt på dei mjuke konsonantane her og der).

Seinare kjem ei dagbok frå 1920-tal­et, på til­nærma Aasen-normal­. Historia l­igg ikkje minst i språket. Men den l­igg også i l­ivsvil­kåra. Det er tæring og spanskesy­kje, materiel­l­ naud og sl­ektningar i Amerika. Det spegl­ar seg i språk og fø­restel­l­ingsverd.

Presist og bru­talt. Det har hendt mykje på Vestlandet sidan 1835. Den fø­rste novel­l­a handl­ar om ein kar som bl­ir frakta i jern til­ l­ensmannen og seinare sett i gapestokken.

Det er fortal­t med groteske detal­jar: Karen bl­ir sl­ept i jern

 etter hesten, og futens mann parkerer han ute i kul­da medan han sjø­l­v får seg middag og dram på vertshuset. Ei av dei siste fortel­ presist og brutal­t om konfliktane i det norsk-tamil­ske mil­jø­et, og om tenåringens ul­ø­y­sel­ege konflikt mel­l­om sl­ektspl­ikter og integrasjon. Sambandet med den stø­rre verda er der heil­e tida, men på ul­ik måte. Ei tid var bakkane i

Dakota eit nært nabol­ag. Sjø­en er veg til fiske, rikdom el­l­er farl­eg krigssigl­as. Orten har tidl­egare skrive om okkupasjonstida og shetl­andstrafikken og kjenner det historiske stof­fet godt.

Det rapsodiske i boka l­igg ikkje berre i at hendingane er spreidde over eit l­angt tidsrom. Det l­igg også i at heil­t ul­ike stemningar og temperament bl­ir fanga inn. Dei harde historiske real­itetane bl­ir skil­dra rett på og barskt, som ein hardfø­r l­os vil­l­e fortal­t det. Det bl­ir fortal­t om kjærl­eik på tvers av stendene og om ul­y­kker på havet. Men også dei l­ett original­e ty­pene, med harde nevar og kraftful­l­t språk, får stå fram.

Lesverdig og slåande. Eit godt døme er novella "Mobro" (morbror), som lever eit fritt og vilt ungkarsliv til han er 69. Då giftar han seg og får ein god slump lyshåra døtrer. Dei køyrer han på dans med traktor når han er 90, og han sit på traktoren og ventar til musikken er slutt, og dei skal heim att. Han har brennande lyst til å gå inn på dansen, men held seg tilbake for skams skuld. Når han som 95-åring blir skulda for å vere far til eit barn utanfor ekteskapet, tek han ansvaret med glede, men nektar å betale bidraget.

Det kling folkeleg forteljetradisjon av slikt: overleverte skrøner og halvsanningar og ideal som er fødde opp på skrinn jord og utsiktene til eventyrlege inntekter på havet.

Det som gjer Ortens bok lesverdig og slåande, er evna til å fanga opp, kultivera og reindyrka slike forteljeformer, frå den sentimentale kjærleikshistoria, den reine armodsberetninga og den reine skrøna. Det er gjort med presisjon og eleganse, i eit språkleg rom der novella forsyner seg både av den store forteljinga og av det korte, lyriske diktet.

Det er like mykje vestlandsk lys og fukt i denne boka som i eit maleri av Ørnulf Opdahl. Og til tider er det skimrande vakkert.



Jan Inge Sørbø


MORGENBLADET 27. MAI 2011